MAAT A SINIG

ANDDILOOR MAAT A SINIG

Maat a Sinig : Oxe ferta no hiid 1350, a maas no hiid 1969

A kañax Maad a Sinig : Jal, fi mayu, too tiim Fak Maad a Sinig : Oxuu fañna Ngoor oo, Roog a deɓ no qol um. O fañin, fañ, fañ, ta wacacaa

A piis Maat ne Sinig refu ke hoƥna (farna fo hiid 1850)

Ƥektel yiif
O fasoŋ maat :	Maat tigi, soo Maat asoor a doonu no kaa xotitna no hiid 2019
Duf o sam ole :	O Mbiisel, soo o Jaxaaw a doonu
Lak fee :	A seereer (a Singandum)
O ngim onqe :	A ƭat cosaan – Roog o leng oo, Pangool ke ndef o ndok-a-ndeer

Cosaan fee
1350-1370	Maad a Sinig Maysa Waali Jaxate Maane (a sosax ngelwaar) a dode.
1969	O hiid ole Maad a Sinig Maye-Koor Juuf a saayna (O Maad a Sinig o palakaand).
2019	Maat ne utatine.

---

DUBAAB WE NJEGWIIDA SENEGAAL

Yaaga o hiid 1350 rokafulaand, Laman ke poku’u doole fee no saax le, a saq a Sinig fo a Ool ale. Ye hiid oleena na ne-eel a rokeena koy, o kurcala no laman ke ƭeen yaay den a ndeeƭna Wagadu rew we ndeeƭu linger ke kam maat naa Gaana yaaga maat den gefafulee a ndondandwa. Yaag koy I ngorwangaan a paax, jamaane laman ke adwu, soo ƭeen Wagadu njang. O kurcala le reeƭa no maat, ndaa ngelwaar ne far’u fo sam ole, saa ret baa jangin na xa ƥay ƭeen Wagadu, no kaa xotitna no hiid 1350, ta doonel na xa ƥay Maysa Waali Jon no kaa xotitna no hiid 1350 bo no hiid 1370.

Maad a Sinig Maye-Koor Juuf falaku refaa o Maad a Sinig, maat ne ten a dalit no hiid 1924 bo no hiid 1969, refna ref o hiid olaa ta saayna. No hiid olaaga itam maat ne Sinig a laafe, a moocnel na Senegaal fee sog’ina sutwaa no ceen Tugal no hiid 1960.

Maat ne Sinig oxe sose yaaga duºaaº we njegwiidafulee saax le. Oxe ret’a baa sis na peepeer o ºemb-Roog-o-janoon o maag a Mbey. Moƴ o jaak no we ngen’ina a Sinig seereer a ndeeƭu. Yaam a paafaal ake, mayu “Buur Siin” a layaa, ndaa ndeer Seereer ke, “Maa’ Sinig” na layeel. A jega waa ndetna sax baa lay ee “Buur Siin” oxe xotte na Purtugees, no ɗelem den ole refna “Barbacini”, ta hat na seeereer mbaat na pind akaa ndeena no poodoom ake no maad to a reetu Buwar Siin. Ndaa weene kaa andeeyo yee seereer ke mosee layaa Siin ndaa a Sinig, taxna tax o maad oxe xoyeel Maa Sinig, doon teen koy ee Furtugees we faal we eetu nqetit saa ngarkaa no seereer we. Yaag koy a njegangaa teen a las, no faal we nqottun.

Neene mat a reftu no Fulaane we da nqoyaa “pël” mbaa ºamºara we da nqoyaa “amoof” ta ref xa ƭelem axaa Farañse we nanitna no Faal we njo’tanoogna a den, yaam o hortuwangaan, Fulaane we “pulo/ fulbe” nqoyaa a qoox den, Ɓambara nqoyaa a qoox den « bamanan kan ». Na jamaane fee xaye, we na yo’nuwaa no and cosaan seereer Maad a Sinig a mbugu Yaal o Sam ole Jaxaaw a xoyeel.

---

A PAƳ COSAAN

Maak waa kaa lay ee maat ne Sinig oxe soswa yaaga o hiid 1400 fadiidafulee. Na jamaane faaga Maysa Waali Jaxate Maane fo ƥasil um a ƈutfu Gaaºu cinj xire faa Turubang farna fa 1335, seereer we da so¹iidna a Sinig a ndalin a den. Ten fa xoox um no ƭeen Gelwaar waa Gaaºu fog’u, ƭeen Ñancoo ne da mbogitna taa ñoxoroogu fa den a nqaw a den na xire feene na ne-eel. Ye da ngarna, a ndoka kam seereer ke boo ndolnir a doonu a ndeer den. Naaga, Maysa Waali fee ret’ina baa mer cosaan fo aada seereer ke a jange nen o aa-as no mbokatax ne no Laman ke yaa da ngateoogna. Naaga fiyu baa dodel, a ref o maad a ndeer den. Ngap xa kiid xarºaxay cinj ye ta dodeena, a damta a Njaanjaan Njaay ndax ta sos maat Jolof. A Sinig, ten refu o maad oxe eetna jaº o lingir fa Njaanjaan Njaay, a Sinig a yaac o garit a lanq maat ne Jolof.

Farna fo ndokand 1550, maat ne Mbey fa Sinig a sutwa no ndoq Jolof, oxuu refna teen a refan a xoox um maat sangum. O maad oxe Mbey fo xe Sinig na cosaan den a ndam’u, a njuraa Pangool. No ñaal 18^er o nqool a Qooq-pooƭ 1867, Kumba Ndoofeen fa Maak a rooma o siriin oxaa ne-eena Maaba Jaxu Ba na ñoq alaa Fandaan a Cuucuun. Maaba Jaxu kaa gar’u, a bug o jang a Sinig, a duuf meen ciriin. Ye duºaaº we ndefaa meen, Maad we Sinig mosee sambir fo ndip onqe boo yeen Maye-Koor Juuf a saayu no hiid 1969, a reeƭu o maad a Sinig o palakaand, a maadu’u no kaa xotitna no hiid 1924 bo no hiid 1969.

Ye jamaane toluna na xa kiid teemeed XV^er, wiiwid Purtugees we mbadiida, a Sinig da nein Barbasim », gentand we da soƥna meen, da nqoyaa den Barbaseng, ta ref gon le we eetna mbindaa kaa jofna no seereer ke a coox’ina seereer ke fop. Kaa koy a jega biibind lakas waa njaºeerna o ga oleena, a ndam ee xeet fee layoogeena Serreos fogree fo Barbaseng we. A karte no riñaan we Tugal ake eetna yaaga o Maag ole no Barbaseng mbaa Barbeseng a nqoyoogu o maag ole Mbey.

Ndiiki, a xoola yee Alwiis Kadamosto fee fog’ina no wiiwid weene juum’u no ɗelem Serreos (Sereri) fa Barbacini fee hat’ina na paafaal akaa nqool’eeruuna ye ta nanna “Buur ba Siin”. And’ee yee “Sereri” seereer ke neoogu, “Barbacini” tekit o maad oxe yaam a foog ee xeet ƭik pogreer a ndeeƭu. Ke wareena xooland ne refu yee maat a Sinig Seereer ke njeg’un, Barbacini ref o maad oxe. Alwiis fa xoox um mos’ee dak o jaf um a Sinig, ke ta bindoogna fop a reetu kaa Faal we ndaalandooguuna, ta ref kaa wareena siisu yaam Faal we Kajoor no soƈoor a ngen’u ndeer den fa Mbey fa Sinig.

Na 2019, Seereer mbexeya, a nduufatin maat, a ndod a Ñoxobaay Faatu Jeen Juuf, ta rokel o ndip no ñaal 8^eer o nqool Kaan 2019 kam o Jaxaaw, ree na duf a Sinig yaaga duºaaº we njegwiidee saax le. Maad a Sinig Ñoxobaay Faatu Jeen Juuf oxe foga no mbind Semu Jike Juuf ta fog na carind Maad a Sinig Semu Maak Juuf, no  een no Gelwaar ta numit na ya um fee refna Lingeer Faatu Jeen. Naa Sinig a fokate na Senegaal fee jegatna xoox, Ñoxobaay Juuf dode, a ref o maad oxaa jegeerna sañsañ. O sam um refu njamsaoor fo ñoowdand cosaan fa aada. Kaa koy a niwe tigi, doon teen ta sa kandaa maasir ndeer Seereer fo Ƴoolaa a reefandin no joktoora fo Maad Usuuy refna ref Maan Sibilumbay Jeeju ndax jam a nomtuwiid Kaasamaas, o gox olaaga naat.

---

NE SAM OLE ÑAAƳNITOOGNA

We ndeer’ina maat a Sinig ndee u

Laman :                          Den ndee u caraaf ke, a njektir fo Laman camaane eetaand kaa.

Laalam o sam ole :             Bumi, Cilas fa Lul

Farºa Ko¹ :                     Ten ref a salma-koor a maak ale no xiixire we

Farºa mbind:                    Oxe yetwoogna fop ke maad oxe jedna

Jaraaf fa maak :                 Oxe na asaa o maad, a adwanaa we mbosuna ndod o maad o qas.

No kaa jofna na sañsañ, neeke ndeepatir ne gartu :

---

MAAD A SINIG

• We mbaagna lam o sam ole
  • Buumi
  • Cilaas
  • Lul
• Kam mbind o Maad
  • Jaraaf fa Maak
  • Farºa Ko¹
  • Farºa mbind

• Lingeer

• We ndeerna o maad oxe
  • Paar no Maad
  • Ƥasil no maad
• We na yetwaa a saax ake
  • Laman ke

---

XA ANDDILOOR AKE

Fak a Sinig :                 « Oxuu fañna Ngoor oo Roog a deº no qol um. O Fañin fañ, fañ, ta wacacaa ».

Kañoor ke :               « Jal, fi mayu too tiim »

A laay ale :                 A laay a Sinig kaa ranig, ta gaaf jam.

A cunjung ake :        Kaa mbaqaqoor fo cosaan maat ne Sinig. O maad soom a njokaa. Bes jumaling fuu refna, da njib no mbyukuun no maax um. Neene yegnitoogu mbokatax no we na ¹aatraa a yiif fo maad oxe. Kaa njiboogu itam ya xire jaweena yaam genar a song saax le. A Sinig fa xoox um koy, naa ta moofu mosee song o kiin kaltaa a pec um. We ta detoorna fop, jam soom a reer’u fa den. Mbanuu a Sinig a song’eena, a cunjung ake njib, a nqoyaa o koor oo koor ndax da ngar a mbogiig no ñoq ale. Neene mat a ree it’u fa Lat-Joor na xire faa Fandaan : Yaa ta nanna a cunjung ake njib rek, a laya a Maaba Jaxu yee da ƈuf, yaam ta woorin ee we yoonna fa Almami mbaag’ee nqox a Salmakoor ake Sinig. Kaa cunjung ake yoontee o ¹or, doon teen a Sinig a may’u a salmakoor ne Siix Sanmoon Juuf o Jaxaaw a laytuuna.

---

NDEEPATIR MAAD A SINIG

• Ndeepatir maad qarɓeen ƥetik fo maad ɓetuu ɗik (57) we no sam ole Sinig fo oxuu refna teen xa kiid xa podne ta reetna no uum ole.

Raŋ	O maad oxe	Mbanum	Xa kiid
1	Maysa Waali Jon	1185 – 1229	44
2	Tase Fay	1229 – 1230	1
3	Waagaan Tening Fay	1230 – 1256	26
4	Njuma Jeng	1256 – 1267	8
5	Panga Yaaya Saar	1274 – 1277	3
6	Joomaay Ñaan	1277 – 1286	9
7	Silmang Maroon	1286 – 1297	11
8	Waasila Fay	1297 – 1302	15
9	Jeesanu Fay	1302 – 1313	11
10	Mbegaan Nduur	1313 – 1321	8
11	Waagaan Maye Suum Fay	1321 – 1328	7
12	Dikel Fajeen Saar	1328 – 1331	3
13	Waambisaan Jooɓ	1331 – 1344	13
14	Bukar Saaasay	1344 – 1348	4
15	Joomaay Bangal Saar	1348 – 1354	6
16	Waamaan Ndong	1354 – 1363	9
17	Jeen o Kes Fay	1363 – 1369	6
18	Ñoxobaay Maan Ñaan Juuf	1369 – 1379	10
19	Geej o Paal Maan Ñaan Juuf	1379 – 1394	15
20	Silmang Laba	1394 – 1406	12
21	Waal Xaan Fay	1406 – 1422	16
22	Wula Ndun Fay	1422 – 1443	21
23	Jogo Ñilaan Juuf	1443 – 1461	18
24	Biram Pate Kumba Jaga Njaay	1461 – 1466	5
25	Jokel Laba	1466 – 1472	6
26	Jeemaan Ndong	1472 – 1481	9
27	Jeesanu Fay	1481 – 1495	14
28	Laasuk Coro Fay	1495 – 1502	7
29	Laasuk Fay	1502 – 1516	14
30	Amakodu Juuf	1516 – 1534	18
31	Waagaan Kumba Saanjaan Fay	1534 – 1634	100
32	Waaljojo Njaay	1634 – 1651	17
33	Samba Lam Ndun Njaay	1651 – 1659	8
34	Biram Pata Njaay	1659 – 1672	13
35	Laasuk Ñilaan Fay	1672 – 1688	16
36	Laasuk Fañaan Fay	1688 – 1698	10
37	Buka Cilaas Jajel Juuf	1698 – 1715	17
38	Amakodu Samba Juuf	1715 – 1724	9
39	Buka Cilaas o Sanqaay Juuf	1724 – 1735	11
40	Buka Cilaas o Mbootil Juuf	1735 – 1750	15
41	Buka Cilaas Maye Suum Juuf	1750 – 1763	13
42	Mbay Ndong Juuf	1763 – 1770	7
43	Amakodu Maye Ngom Juuf	1770 – 1789	19
44	Laasuk Paate Fay	1789 – 1802	13
45	Njaak Laajigeen Fay	1802 – 1810	8
46	Amadu Mbooj	1810 – 1814	4
47	Amakodu Ñilaan Juuf	1814 – 1847	33
48	Kumba Ndoofeen fa Maak Juuf	1847 – 1870	23
49	Sanmoon Fay	1870 – 1877	7
50	Semu Maak Juuf	1877 – 1880	3
51	Amadi Baro Juuf	1880 – 1882	2
52	Mbake Maack Njaay	1882 – 1884	2
53	Jalgi Sira Juuf	1884 – 1885	1
54	Ñoxobaay Semu Juuf	1885 – 1886	1
55	Mbake Ndeɓ Njaay	1886 – 1897	11
56	Kumba Ndoofeen Juuf fa Ndeɓ	1897 – 1924	27
57	Mayekoor Juuf	1924 – 1969	45