XA LOSTI XA ƥAAL – A SEEK A EETAAND
NDOKAND NE
A cangtax ake ndoonuna, I mbooga yee njaree njo’tel, yaam jegee dara teen kaa ɗasna. Refee koy ee tayil gartun, ndaa mbañaa mbi nen waa nqeefna yiif no we na njangaa safe le. Ne I mbi’kaa soom refu yee I mbi nen oxaa na biyaataa, a soƥ nuun we na njangaa nu mbigu, nqoox, ngal boo ƈut.
- KAŋ 1940 – A ADBULAAY LI
Meeke, Lewopool oxe bindanaa a Abdulaay Li, a layan ne Tugal a ñoowtaa ndiiki, saax leene reeƭna saax biiñ fo ñoow o felu, Almaa we ngar a ndoonin o ɓay njelem boo gulook a njaɓnook o mbiñ o lakas, soldaar we ndeeƭna a salma koor a ñoxorataa a ndeer den yaam o mego, a siiknooraa no caxaan nen xa ƥox axaa na qicraa o hiiƈ :
Ye kid a njaɓraa a und a petu gaaka saq ole sipan’eena mbe,
Ke looƴoogna feñaxu, tuñ piɗ taxar a maas ƴam
Gulook a njaɓnook no peel o Ɓemb-Roog o ñamaak,
ndeer xa kus axaa maadna yegaa yilmaan.
Kaa o faɗax a xaañ kam saax le and’eerna dara refangee biiñ fa kim,
A faar xa laaw nen o rik-took no kaa xotitna no Batand bo no Mudand.
Ndiiki saax le xey, a naaq fo taxar a ngaakel,
a semb a ƭak a ndeerin a nqooñaa, naqad fo nqeex a sax a paƴ.
Kaa refat saax maak laa barbar neegu ndeerna,
mitarayet nahik a ƥiiklin a ñosombilan.
Soo a salma-koor ake sadaxnuwataa xa mego
A eetatiraa xa kiiƈ fa xa pox, xa andad a taxaa da siiknoor.
Ndaa koy bo ndiik mbeectee muuƴax, bo ndiik njambaar oxe fa den.
Soo a kid a njaɓraa, a fi nen huƭat fo-oy laa yeng ole sutoorkaa.
Da ndef no yetwaa xa ƭooƴ xa yeeq, xa ƭooƴ wiil ran,
xa ƭooƴ xa tuɓaaɓ axaa na ƭaanaa, a mbirkilwaa
yaam o misiir fa kaso ngal’and a den nen ƥaal fo keɗeñ. - A POOM
A poom aleene refu soldaar ɓaal we Almaa we mbar’ina. I layaan no Ndokand naa : xire fo ke ta bonna bon fop oo kaa jeg a ƭat. O naaga bufraa fo kiin na xire, waagaano dib japil mbaat o feelin a kanu. O retangaa koy boo hupin doole, ta boxot a xoox um, a refat pirisoñe, jegatiro sañsañ wartin naa feltoonga. Keene koy a ƭat no Almaa we yong’ee teen, yaam coxod fo bug o rabdinu took den kaa xew’ina na Xire fa eetaand adna.
Cool ke wey filiñ kam a ƭat mbaƭ,
kam a ƭat o njakad
A ndef nitaal Roog ƥaal kaa muureena perkaal wurus,
Den Senegaale we ndam’eena, a mboomel no kaa leng a andeerna,
a mbondnel no lanq ke Tugal. - REW WE TUGAL
Naa adna moofu, ƭomu garangaa o tew na moƴaa jeg o koor yirmande. Meeke, Seeŋoor oxe tagasaa rew we Tugal yaam den ndetoogu a ƭeetkaa den, weeke ndet baa and ee soldaar weene njegee o pog o leng Faraas da mbindaa den xa leetar axaa da yaalooraa. Mbetanduyo a Ema Payelwiil, emfirmiyeer fee.
Rew we Tugal, roog we Tugal
Ciaamoo, um tagas a nuun,
jiin es a fel o jaf a pi nuun.
Andaam ee a ñoxolea, a cuune, ndaa ngela ba nu nqebdin
Ne nu nqebditeerna fo sis fo mbiɗel ke na ngataa
no ɓay no xooxoox we na sibdeel !
Nen taxar saax nuun, kaa nu ngeenu jiŋ ndeer a kanu
fa xa bomb axaa na mbuɗɗaa
Ndef ngeƈnuwand no njeeƈ naqad fo mbiraam,
Ndef yaakaar no we ñakna yaakaar,
ndaland xa laaw ye diid a naagna jasyaak.
Nuun ndeeƭu a toodook fa pagal no njeeƈ
o nqool o Firax, ndef o ñuxur a Siik Tugal.
Xa leetar nuun a yaalooroogu na kaso,
xa ƭelem axe lewet, a mok boo nen hand,
A yelef nen a nafir mbaat o ndaag a bax-waxin no nqool Seƥer.
Nu mbañan’ee den dara, ndet boo siiknoor fa Moon
Siiknoor ne moƴ o bon o filoor.
Nuun soom taxoogu a tagid den a let,
lak den fa ñoxoleu xool a nuun boo nen fo daag. - UM SIMAT A MBAY JOOB
O kiin saax um oxaa ta moƴ’ina matir, ta ref oxaa fi’ina jaloore fa maak, a fos jom um ke ta gali’ina fop oo, a fañ o roxodu took gend um o ƭomel, a jam o hiɓ ngang um ndax den fa qooq den moƴkee toroxoyo :
Joob ! Wo fee andeerna o njaangooƈ of, a yiif of a naax coosaan no wiin ɓaal
Wo fee gawul a mboqwankeerna a tama, a mbel a pi no daan of,
Wo fee wareerna o ndol-o-mbuuƴ soo xa bomb a ngar a uupong
Joob ! Wo fee refeerna kapiteen, ƴufniro o roplaan, ŋaayiro pis ta dañaa
fogiro sax no we na njalaa, ndax ref o soldaar kalaas ƭikandeer
no Faan Nahkandeer le no Tiraayeer Senegaale ke,
Jooɓ ! kaam bug o feeñil jom le fofan’oona Tugal.Xan roog waa Ganjool a tagasong, a mboxantong xa ƥay wurus
Pay kaa suupteena na banj o Ɓemb-Roog o ñamaak a ƭaapel na caf of.
Xan a njokong, a kim ake moƴ o mos caq no cok lingeer,
A moƴ o nqen manto no maad !
Xan a simat miing of, xa ñuxur axe mbokatoor fo bumb o maag,
Da ngimanong ee:
« Koo Siiknoor fo kaa hupna jaaniiw
Siiknoor fo ka moƴna bon a kanu fa xa toplaan axe
xa nombo mbaaganeerna tig
« Koo siiknoor fo nqeex, bufir fo cogoñ fo sibel no paɗ.
« A salma-koor ! kaa gawul a ndakong a suur, saañiit a ndakong a suur
O ɓaat o lorax of yaam jom a fañtong o ƴuf xaƴ yoon of, hod a den.
«Jomb’aa roxodu na kand no we moƴoogna loru yaa o leng a bojuna,
fañ o yungand a den yaam kirand nuu refna o leng na den a yen xire;
kirand nuu refna mukit den a moƴ o nuk yaam a jeg a kid no xaa da nga’kateerna;
kirand nuu refna a kid den a moƴ o niɓaan
yaam beenuur a cooƴ no leng na den a ñuf. »
Joob koo jook-a-njal ! No kaa xotitna Gaaɓu boo Waalo,
no kaa xotitna o Ngalam bo na jiwaam faa,
xan roog we kañang a yoon fa kooraa, nqeñ fa yag-ee-yag a ndoxondu gon of.
Joob ! simaam gon of, simat jom of. - DANGAND
Mene, o torox Seeŋoor fa xoox um na ne-eel. Ye ta retna boo a kooc um a yen na ngas, a wiƈaqilwa a ya um, yaam a bindiidel ee oxe maakaa me ta refna. Ta ref kaa feƭaruuna, a wiicin lool, yaam waagee fi dara. Oxe na kaso me ta refna, a ref o soldaar oxaa jegateerna ƥonax.
Yaa, kaam bindiidel ee wiil of le xe suptuwaa nen daaƭ no sutwand ndiig
Too um war’u ref kañoor of fo ngeƈnuwand of no mudand njeeƈ o ñoow,
Waag o daar no njooxe boo nuu hiid a nandna tap a may baa ndaaxel.
Mi yoo, mi Kor Sanu ! ….…. Refatiim a ref foksineer faa kebil um a reefeel,
Neatiim o siriin oxaa xa taalbe ƥunaa fa lay um.
Kaa Tugal a feñaxaam nen o qiixire fo bomb o fuɗɗu,
Xeeñ es ee rip, a moƴ o mok cer es no ndeƥandoong ye um ƴufaa rok a koƥ
Waxtu a inax no xon-faaf soom a taxoogu um gat no mbind.
Yaa, mi o mat war’u ref a toodook of, nomtong o ɗaay ndeƥandoong
Ndaa ga-aano ! O ƥiy onqaa ñaatna soom refum
A tax o ƭaan a ɓoowaxam, um firkilu boo xa laf es a ƭomaa.
Mexey nandtaa o nqeq o betandwu ƭeen, saa naag ciic a lool.
No yeng oleeke a kid of a mbaagna sis took es, koo ɓopaam,
Dak o naxanaam, um reef a ƭat alaa waagna tax yiif a gulum !
Yaa, refiim dara, refangee o soldaar oxaa tiitar um a huyteena,
ta ñaamneel yablir pis.
Yaag koy ngela wetandaam tiitar o kurcala es ! - UM BIND OXAA ƁEKEENA KASO
Ngom, mbir ne Caane, o soldaar oxaa ɓekeena kaso yoo, a ref o seereer nen a Seeŋoor. A jega kaa I mbarna nqooland meeke. Ye Seeŋoor a dameena, kom o kiin o cangu reeƭu, a jega calel biro kaa ta doxin’eena, a kesel boo o ɗeetangaan, no palakaand ke, ne ta dalnit’eena tane’u ne soldaar lakas we ƥek’eena kaso ndalnit’eena.
Ngom, mbir ne Caane !
Mi na simnang, mi fee kentand of oxe fogtoona xeeñ.
Mi na simnang simin jam soom, ta xool boo nen mbuyukuun ne yooruna
barbar kaa coxod fo ñak-xoox a sipna, simnang no gon of, tagasaa ngiin of.
Ngela simnanaam a Tamsiir Dargi Njaay fee na ñoowtaa a safe
ɗelem le fel, qol ke mbaane,
Simnanaam a Samba Juma, fee ñuxur ole nandtaa ƈulfaand
A tagid um a saq ndanq o sep um fa Roog.
Simnanaam itam a Ñaawuuc Mbooj, fa Koli Ngom fee pog faap of,
Simnanaam fop we andoona yee xa ƥay den kaa yungat boo nen o par o leeƥu
Too a mbogaa o roon yaa cuax a mbadna…… Koo nqeƈandaamoo, um moof, raƭu fa nuun,
I ndak o mbog o roon, xa ƥay in a ngomraa yaa seek a saltirna,
I Njaƥatiraa a seereer nen o gut, Dargi las a in xa peƭit nen xa ƥek guru
da magin boo nen daɓ Afrik.
Ndaa no yeng ole xaye, o kiigim oxum o ñuxur um a inkaa Pangool
Da ngar a ndeer a in ?
An na naxankaa in, tig a koƥ a matiid ?
Kaam ee an na kafkaa yaakaar, a doxnin xa qoor axe ? - O QIIXIRE ƤAAL OXAA GAAÑUNA
Refee yee duɓaaɓ fop ngod’u wiin ɓaal. Ha-aa, ndeer soldaar we, a jega waa andoona yee nga’ee njektir leng ndeer duɓaaɓ fo wiin ɓaal. Oxeeke gaañuna, duɓaaɓ ngadwun, a topatwan ne da topatoortaa o soldaar oxuu gaañuna, ta ref o tuɓaaɓ mbaat o kiin o ƥaal. Ten tax fo kuu tige ɗomna ɗom oo, refee yee kaa ranig rek, mbaat ta yaxig soom.
O qiixire xe yoora kuul mbulo ne ɓalga,
Cer um a meɗ dis ɗuga ƥay ale !
O qiixire xe a kand no duɓaaɓ a ngaduna ɓalga,
Fo-oy um a yaxig coy ndeer a kand ake na nandtaa perkaal !
O qiixire xe yelef bo yooraa kuul ne xoolna boo nen weer,
cer um a yelefat yaam fo-oy um a yuur baa fag.
Nga’yo ne ƈulfaand o laaw um a yelefitna took a kand a ƭak ! - XIIXIRE AMERIKE BAAL WE
Xiixire Amerike ɓaal we ƥisiida mayu no soldaar ɓaal lakas we. Kaa Amerik a ref saax le moƴna jeg doole na adna, yaam o ten, a Saax-a-nduɓaaɓ a jegatin a xoox um, too no soldaar weene Amerik a inna ta jeg wiin ɓaal, o kiin o ƥaal a ref oxe yafeena, a neewandel, a soƥangaa sax ee kaa sadaxit cer um nen o losti ndax adna muc. Mbaambir soldaar weene, Sedar a wetandwa Afrik fee na cufand ake, Afrik feene xood’ina bo, a ref na cosaan um too o sibel o leng mbaat o yafel o leng reefiran :
Anddiim a nuun faw yoora toki ke yuɗnuna boo nen kaso.
Koo anddiim a nuun yoora njaxal onqe nu mbi’ina o maxanda,
neatiim o xoynax pis celem nuun ke na yeraa too ñaamkee.
Kaa tiitar ñiig a xewi, o ñoxole pataakiin mberaandoong adna dal.
Anddiim faw a tagid nuun ake ngiɓuna
Boo yeen duqum o ɓay nuun, ta ɓuuɓ yem, mee : « Afrika !»
Soo cal ke mooc’ina nomtuwiid, um andid o ñuxur ole yaaga
Fo bumb a ƈufnand o maag Kongo.
Fog es, kaa andiim ndax nuun suugu katedaraal ke Tugal a nqaaƴtoogna,
ndef o rik-took ole Roog a fudinna took Sodoom fa Gomoor.
Ha-aa, nuun ndefu duleer yirmande um, ndef nqeñ a Sarandam.
Kaa nu ƥisiid a sarandam jam fo yakaar ne cungoogeena
Ndeer we andoona yee kaa mbeec’atu cal
boo a naaga njeemaa muuƴax ta nandtaa ngeeñ,
Ndeer we andoona yee and’atee dara refangee xa kooniit fo tuñ fo-oy.
Soo o yeng den a lewetat boo nen fo sis, piɗ a nomtuwiid no cooxe
O tiim jam fa ƥor a muur saax le.
Kaa nu ƥisiid a den seeñaar, wiin a ndefat no njoktoor jam
fa xa ƈeel fa xa pox, kuul ne xa toplaan fiɗel a mbidoogna ee yereŋ
o ɗaay a maadwaa kam ped, xa caaƈ a ŋasaa a poku yaakaar
Goor a ndend fo masiin a mbecaa, a kim ake mbet a den.
Xa caaƈ xa tew owe njangkaa, a kid ake piɗ a siaak
Roog we kang den a maakaa, moxolaare ndef no ndaag, a yelef. - CAAROY
O njakad onqe xewna Senegaal, a xewit no kan naa Caaroy ye Tiraayeer ke mucna a ngatna, a laacaa a cooxel ke da ndeg’eena, saa soorel a kanu fa xa piloor.
Wiin ɓaal we mbegeena, kaam ee nuun we Tugal a wegna
Ndax kaa Tugal refatee Tugal ?
Ndax kaa o pañ um a mup a kid um ?
Ndax kaa o nay fo kañaan yaal toole ngum xa ƥay um ?
Ndax kaa fo-oy nuun ɓogdee saax leene ñofna
baa weecit me ta dakna faak ?
Layaamoo ! Ndax kaa fo-oy nuun fokatooree fo po-oy martiir um ?
Ndax kaa a mboy nuun a ɗagkeel a doxnel o tas yaakaar ?
Po-oy, ey fo-oy no fog es le taxna um sambir fo ƭaan !
O njaajaan fa nqon nuun gartu onj le um sumbaa,
Naqad ee fiq, a xox na peep es nen o hiiƈ.
Woy ! Cini yaal o yeng, nuun we nankeerna nu nga’kee,
Koo ƭofityo nan o ñuxur es ole loolna baa xon
Yaam fo-oy no fog es ee bacit, a muur lanq nen tooroog !
Soo xeeñ es a foygu, a falalwaa ƈufig mbadiidkeer.Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere
Kaam ee fo-oy nuun fi’kaand forand !
Ten o mat na soorkaa yaakaar in ne na looƴkaa no kirand-ngoor,
A ref o pasin mberaandoong ngiin ne adinna o and fo jom.Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere.
Nuun ndefu seede Afrik fee waageerna sooƴ
ndef seede adna fa nqas fee na sulitkaa o feet.Fog es we mboomeena, koo mbadatinuyo, o ñuxur es a yeeɓ a nuun
O ñuxur es ole fuuxna, yaakaar soom a raagwan.A jega kaa I mbarna nqooland. A cangtax akeene I mbokatna no poñ 3.10, ndeepatirtee neen no safe le. Ndeepatir ne I njilna meeke, kaa I ndoonin rek na tap ale I ndapatinna den ndax ta moƴ o yooɓ no we sogna liiraa Seeŋoor na seereer, moƴtaa we andoona yee alfabetisaasioŋ rek a mbiyu. Weene, a jega maa da ,guutatirna fo we ndetna boo iniwersite, ndaa koy baa njaaxid yaam ne ta xoolitkaa den na seereer xan a waag o fod fo ne me we ndetna boo iniwersite a mbodna. Keene taxu kuu andoona yee kaa jof na saax a nduɓaaɓ mbaat ta laamit o and a cang a tuɓaaɓ, mbaat o and o yaaju, I yoonandaan fo not yoora paas ne. Ye I nqoolandna keene, I mbara lay ee ndeepatir ne Seeŋoor a jilna, a fiyin refee tig ƥor, kaa ta yuuɓna yoo :
- A cangtax ake mbofna o ñak yaakaar, a mbirit naqad no soldaar ɓaal kam Tugal owe nqotta na « Kan 1940 – O Kelwaar oxe » fee ta bindanna a Deegol boo na « Um bind oxaa ɓekeena kaso ».
- Ye weene mbaafna, a doona a cangtax ale ne-eena « A kim a Sarandam », ta ɓoxotin «O ndoog o ƥaal o faaɗ o yeeq ». Xan I ndok na cangtax aleene taa lanq, ndaa I mbaaga lay ee, ne sarandam a lambnittaa ndiig, ndiig a ɓisiid o neq, fop a looƴatinaa, a neq a mos, a kim aleeke kaa fi nen a teƥ alaa na taxkaa yaakaar a fiɗatin.
- Yaakaar neene looƴna oxe fiɗa na cangtax a ƭak ake ndoonuna: ye qiixire ƥaal oxe gaañuna, soldaar duɓaaɓ gend um ngadwun, ta tekit ee adna fa nqas oxe wooñaa kuul Roog, adna fa nqas faa njektir a jegkateerna. Ke doonuna teen refu Amerike ɓaal we mbudwiidna, a ndef wiin arme ne moƴna jeg doole na adna, a ƥisiid ndeer duɓaaɓ o jegatin a xoox of, fo muuƴax fo ɗaay o ñoow. No keene, Caaroy fee na doonukaa a fi nen a betand : Fat Tugal a waas caaxaan, a ɓek yiif um na adna, a fodand wiin we ƥaxna po-oy den ndax ten fa xoox um ta jeg a xoox, ten fa xoox um fee hup’eena doole, a feñaxel, wiin ɓaal a inu, a mbapoox, a ndend fa xa ƥeem ndax o pañ oxe xawel boo nep, a sutel saax le.
- Ndax keene fop a waag o jeg, a baasan a wara ɓood ndeer wiin ɓaal fo wiin yeeq. A baasan aleene, refee rek ee Sedar kaa garkaa, a layee mosee xew. Ten tax ta reefandin no fasoŋ komfiise ne na fiyeel na jangu katolik. Meene, ndax o waasanel, xan o ne ke fiyoona fop, ta ref nen koo fiyatinan. A piooƭ a cegu doole yoo, yaam xan o waag o lay fop ke feloonga. I anda yee a cangtax aleene, ke ta bindanuuna a xaariit um fop oo, refee a pind akaa na tagasaa o kiin, ndax ndigil ñexetu. Ndaa xan I ndak o nomtuwiid teen.
XA LOSTI XA ƥAAL – A SEEK A ƭIKANDEER ALE
- NDOKAND NE
Keeke refee safe Istuwaar , ndaa I mbooga yee I mbara ndok teen, nqooland o ndik bo I ngelko fo mudnuwaa na cangtax ake fa qoox den. Kaa jeg ƭik cegu xoox, ta ref ke taxna Seeŋoor a neaa kaa jofna no Tiraayeer Senegaale ke, soo a nandandtaa den xa losti xa ƥaal. Fat I ndap, mbetand ke xa losti ndefna fo ke Tiraayeer Senegaale refna.
- O LOSTI
O losti na ƭat kerceen a jege. A ƭat kerceen, nen o ngim onquu gaoona, a anda ke sadax a refna. In seereer I anda yee, kaltaa xa puudu, a
jegaa maa I sadaxtaa mbaal, mbaa naak, mbaat fambe, mbaat a cek. Meene, no moɠ o jaak ole, muumeen fee kaa warel o war, a sadaxtel.
Na ƭat kerceen koy, a bar aleene sosoorna no mbaal naa Abraham a sofit’ina o ƥeem Isaak kaa watnel, a softel hostia, refna o ɗelem ole « o losti » inoorna. O losti mbuuru njegee lawiir oo, a wetandaa cer ke Yeesu Kiristaa fee Roog a sadaxitna, ta rengel na kurwaa ndax sadax fa leng deykataand o fi ndax o kiin a muc mbaambir Roog. Na den, cer keene sadaxteena taxu mbaal ne sosoorna na Abraham deyataand o fiyaa.
- TIRAAYEER SENEGAALE
Tiraayeer Senegaale ke ndeeƭu wiin ɓaal we Tugal a fi’ina soldaar da ndefik arme um kam a saax ake ta jegu’ina Afrik. Arme neene, Luy Federb
sos’un na 1857. Ye Poromyeer Geer monjaal, refna ref oxe na xoyeel Katoos-Diswiit (1914-1918), a fuɗiɗna, duɓaaɓ we njogola a den na bato, da nqireik Tugal. Na xire fa eetaand feene, ngap tiraayeer cuni qarɓeen tadik mbare (30 000), fogreerna fo we ngaañuna, weeke mooc, weeke ngatit nqaraanaq.
Ye Deeseem Geer monjaal a sumbeena na 1939-1945, a ndakwa ƥisel a nqireik. Na xire fa ƭikandeeer fee koy, ngap wiin ɓaal cuni ɓetuufaleng fo cuni tadik fo teemeed tadik (63 300) ndet’u, ngap cuni qarɓeen ƭik fo cuni nahik (24 000) na den a mbartel maaga, fogreerna fo we ngaañuna, weeke mooc, weeke ngatit nqaraanaq.
Ke taxna Seeŋoor a neaa den xa losti xa ƥaal refu yee soldaar ɓaal weene ndetna a nqireik, kaa nand nen kaa sadaxit cer den, a sadaxit o ñis den, ndax ngiin adna muc, Tugal a muc. I nan-gilu ke ta layna we mboomteena Tugal :
Cool ke wey filiñ kam a ƭat mbaƭ,
kam a ƭat o njakad
A ndef nitaal Roog ƥaal kaa muureena perkaal wurus,
Den Senegaale we ndam’eena, a mboomel no kaa leng a andeerna,
a mbondnel no lanq ke Tugal.A ƭofta nquuf cal of, sooɠand o ƥalgel ƭool of a ɓoow a den.
Koo ref mbiɗ o mosel o eetaand yaaga piɗ njegafulee
Mbiɗ ƥaal fo muuɠax um mbitnuwu, jama jamaane faa ɓostuna yiif.
Nuun ndef fo-oy fa tos a sarandam adna
Ndef cer ke muulna daan feraand, o fud fo ƭeen adna.
Kaa mee nuun ndefu tuñ arjana, ndef o joc olaa foñna fiɗel fo ƭuuɗ.Xan a kim fo-oy nuun a ɓur masin fa kanu,
A ƭelem nuun a tipit ke nu mbooganeena fo ke nu sosaneel.
Kaa fuux reefee xeeñ nuun le andeerna fuux, nof nuun a naax o jeg nof.
Martiir ƥaal xeet fa sooɠkeer,
koo ciaamo um waasan a den no gon nuun.Nan-gilu ke ta layna na ten fa xoox :
-
Roog o yaa in Seen, o nanangaa um xeɗang,
wo fee refna meen too waagaandee ga,
refee yee kaa Tugal a dodaam o maad o paax, mbaa Dipite Komin Nahik ke.
Kaam jangloor Afrik, me a ƭat fa xa timel fo xeet adna sosoorna
Ndiiki um refat o soldaar kalaas ƭikandeer, o soldaar kalaas ƭikandeer
a moɠ o neew ndeer soldaar.
Wo fee na nanaa kuu refna bo no waa na nde’raa kam a ndok o yeng o njeek,
Waraa nan ee masiin ne na jilaa yaal a qoox a sake,
And xil ee bo na balaŋteerax ale yoonteerna o fud o letu,
Kaa wiin a mbindwiid, a sadaxtaa cer den ke mbar’ina ndef o nqaaƈ o lang,
Soom ndax ngiin adna muc.Ten fa xoox um, ye xire fee soƥuuna Faraas, a reta, a fokatoor fo xiixire we inoor’ina Afrik, a mbufriid fo Almaa we. I mbara mbetand ee reeƭee we ƥek’eena na kaal a nqireik soom ngali’u. Ke maak we layoogna Jamaane cuk naa teen a fog’u. O nanangaa cuk neene, kaa ye wiin ɓaal we ndetna a nqireik, duɓaaɓ we fa qooq den njeg’atee kaa da ñaamna, I neatee wiin ɓaal we da ƥisna. Naaga, da ngeleeru, a ser a saax ake Afrik bo na Senegaal fee in, da nqaajir fop ke andoona yee ten reeƭu meen ñaamel, no kaa xotitna no kaaf, fa aareer bo na diwtiir. Mbind oo mbind kaa ser’el a sugin kaaf ke da njegna, ta ɓisel Tugal.
Ke jaxasna a yiif Seeŋoor, refee yee ke wiin ɓaal a ndetna na xire feene. Ha-aa. Xire fee xire adna reeƭu, taxna tax ta layeel Geer Monjaal, monjaal a ref a tuɓaaɓ, a tekit tig adna fop. Ke feƭaruuna, refu ne duɓaaɓ we ñaaɠnitna fo wiin ɓaal weene kam, fa cinj xire fee :
A and’a xil ee laac’iim ndabid, ndax deɓ xa ƥay es na Roog
dam no duusu laa jiktuuma kaa sooxuuma no gut yaakaar,
fo njis onqaa um jeƈaa no mbiij naqad es.
Ke Roog o ndew a doon’ina took Tugal o ɓay njelem soom
Tax’u um duufatin jom, o liir a nomtaam no njooxe ne ta goditna o joor. - KAM XIRE FEE
Almaa we fa qoox den mbug’ee dara no kiin o ƥaal. Ke moɠ’ina garit keene reeƭu
ƭool ƥaal den fo ke xew’ina na Xire Adna fa eetaand : Ye Almaa we nqaweena, kaa jeg’u wiin ɓaal waa nqaɠeena no gox olaa Renani, kam Almaañ, Almaa nean Gaci fa ƥaal. Kaa dee ye soldaar ɓaal we ndefna maaga, a yetwaa, kaa yedin’u, a ndoon teen a ngignaa rew we. Keene fop a ref took yaq ƭool no wiin ɓaal. Ten tax na Xire Adna fa ƭikandeer fee, da mbi’u nen waa na ndabdinwaa took wiin ɓaal we keene da njeeñna den na fa eetaand faa, ta tax’u war o kiin o ƥaal tig tutuuñ a mbi’un. Neene reeƭit’u no ñaal 18andeer o nqool o Firax 1940. No ñaal naaga Alma we mbadiid’u Lioŋ, faan 25andeer ne no Tiraayeer Senegaale ke heblel, a bufrik fa den. Ye da ndetaa, kaa lay’el ee « Boo Almaa we songna, a ngupangaa nuun doole sax, mbañityo den da suur too baa leng na nuun a jof a cinj ».
A ñoq alaaga sabab a reeƭu took Tiraayeer Senegaale ke. No ñaal ƭik sangum, no soldaar juni fo teemeed ɓetuutadik ke da ndeeƭna (1 800), wiin juni fo wiin teemeed tadik (1 300) mboome ndak fo ndak, we yoq’ina ndamel, a mbokatel fo we ngaañuna, a mboomtel mitaryet, Almaa we ndeef took o dal den fa saar de kombaa.
Ye keene jegkaa, kam o nqool o Firax onqeene, ngap teemeed (~100) mboomte paam Eeren no ñaal 6andeer, fa Erkenwiye no ñaal 10andeer, soo Saslee, paam Lioŋ, a doonu, da mbar na den wiin teemed fo wiin qarɓeen ɓetuutadik fo wiin ɓetuudaduk (188). O Amerike xe ne-eena Raafayel Eselek, too a wiƈaqilooxaa kaa Faak, refna ref Istuwaar, a reta na kayit ake, a ga ee ngap tiraayeer cuni tadik mbare no kaa leng a andeerna xoox um fa caf um . Keene, ten tektu yee o kiin a naaga xireaa, waagano war, ndaa o retangaa boo damin, mbaat ta gaañu, jegiro sañsañ wartin naa feloonga. Xire ke ta bonna bon fop oo, kaa jeg a ƭat. Keene refu me Almaa we ndeefna fo xiixire ɓaal weene. Faranñse we ƥis’ina den koy nam a mbi’tu den o mat ?
Ye xire fee sogaa sumbel, Almaa we kaa nqaw a Faraas ndeer ñap fo ñapit, soldaar we pictoor, weeke ndamel a mbegel kaso, Deegol fa xoox um a fog no we ƈuf’ina a njaɓnook Angalteer, soo ye Armistis fee siñe-eena, Gofornomaa fee Peteŋ saq’ina Faraas, a fiataa kuu Almaa we layuuna.
Ii, we inoor’ina Afrik a ndet, nam a mbi’kaa ? Moɠ o jaak we fop Almaa we ndama den, a mbet kaso qarɓeen ƭik fo kaso ƭik (22) kam Faraas a ƥek a den taaga, ta ref ngap wiin cuni qarɓeen ɓetuutadik (80 0000). Yaam ke da layoogna Gaci fa ƥaal, Almaa we mbug’ee mbegik a den no lanq kaa Almaañ. Kam Faraas a ngaɠu den, a ndoon maaga Farañse lakas, da yetwaa pirisoñe ƥaal keene, ta ref kaa feƭarna wiin ɓaal tigi, yaam den fo Farañse weene mbar’u, a ndendaa na xire, soo ndiiki Gofornomaa Faraas a yoɗ Farañse da yetwaa den kam kaso. Keene foga no ke tax’ina Lewopool a foygoor a ƭelem akeeke :
In wey nandtaa fo ndiiƭ naa yenitna no ndaang,
ndefat cer kaa leeƥna yaam o ñak yaakaar,
mbaafaal naa paambaañ um a ndaaɓeena,
ndax boog o soldaar oxaa ƥonax a reefeerna, goor yoqu duŋ,
Soo cuune boo nen o puul oxaa ɓay a reefeerna.
We moɠ’ina mbaax o rimel a ndeer in a nqona
Yaam a mbañ o rox gaci boo faƥit.
Ndiiki in wey ndefa nen ngoɓo no mbaal-ƭooq,
kañaan no wiin yokwu ɓiikil a in,
I mbagɗel nen o ƭana fa tuul-a-koƥ.
Koo qoyni simatyo a kanu fa xa toplaan axe ndefatna kañoor !
Kaa I mbaaƭ ndamloorand, ta hees boo nen mbuuɠ
I mbaaƭ aa-adax, da mooc a kid in,
I mbaaƭ yoon, yoon we anddatee in,
Too in oo I anddatee Tugal.
I mbalalwa ndeer o yeng o njeek.
O ñuxur o leng jaaɓee.
We adwanna jangu fee yee cel,
we adwanna maat ne laasaa xa moon.
« O kiin o ƥaal o mat oo ! O qoye mat oo ! Koo yalabar ta refit Tugal ! » - YE XIRE FEE FAGNA
Tugal oo a ɓisiida jiko fa lakas, ye ta soxla-ateerna den. Yeene ngatafulee, a ndefa no kesaa wiin ɓaal, ta layeel a yaxgand.
A yaxgand aleene reeƭu yee ye geer fee fagna, wiin ɓaal kaa mbar o sayel, a nqaajel fo soldaar yeeq we, a payandel o saax, bo a qaat den a helko fo fexeyeel. Xeƈa kaa Faraas oo bug’ee yen na gaci fa ƥaal fee.
A qaat Afrik aleene itam reeƭee kaa yooɓna. Tugal kaa feñax’el. Jeg’atee dara, ta ref xaaliis, mbaat a bato kaa mbaagna ndetaa ngaraa. Ye a kat den a jeemeena baa waag o jeg, coono fa lakas a doonwa : kaa Tugal a andnoor’u den ee waage fi fop ke ta reg’ina den. Neene, paasioŋ ne da ndeg’eena a xuufel, baa garitna o njakad onqe Caaroy.
Ye soldaar ɓaal weene inoorna Tugal, kaa jeg’u waa ndalneena no kaŋ naa Caaroy. Ye da yegna yee Faraas naree fi ke ta regitna, ta jeg waa na ñunqumdilwaa. Naaga, Seneraal Dagnan fee moofan’ina meen Farañse we gar, a joktooriid fa den, da mbuuqin. Naaga, Seneraal Iif de Buwaabuwaasel fee reeƭna kelfa um no coldaar a lay ee fat a lal a den doole Faraas. A soƥiida Tiraayeer ke no kaŋ naa Caaroy fo kidi fa saar de kombaa, a mbar teen ngap wiin qarɓeen ɓetuuƭik ( 70 ) ndak fo ndak, fogreerna fo we ngaañuna kaañax ponu. Keene gartu a cangtax ale Seegoor a bindna, a nein Caaroy :
Wiin ɓaal we mbegeena, kaam ee nuun we Tugal a wegna
Ndax kaa Tugal refatee Tugal ?
Ndax kaa o pañ um a mup a kid um ?
Ndax kaa o nay fo kañaan yaal toole ngum xa ƥay um ?
Ndax kaa fo-oy nuun ɓogdee saax leene ñofna
baa weecit me ta dakna faak ?
Layaamoo ! Ndax kaa fo-oy nuun fokatooree fo po-oy martiir um ?
Ndax kaa a mboy nuun a ɗagkeel a doxnel o tas yaakaar ?
Po-oy, ey fo-oy no fog es le taxna um sambir fo ƭaan !
O njaajaan fa nqon nuun gartu onj le um sumbaa,
Naqad ee fiq, a xox na peep es nen o hiiƈ.
Woy ! Cini yaal o yeng, nuun we nankeerna nu nga’kee,
Koo ƭofityo nan o ñuxur es ole loolna baa xon
Yaam fo-oy no fog es ee bacit, a muur lanq nen tooroog !
Soo xeeñ es a foygu, a falalwaa ƈufig mbadiidkeer.
Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere
Kaam ee fo-oy nuun fi’kaand forand !
Ten o mat na soorkaa yaakaar in ne na looɠkaa no kirand-ngoor,
A ref o pasin mberaandoong ngiin ne adinna o and fo jom.Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere.
Nuun ndefu seede Afrik fee waageerna sooɠ
ndef seede adna fa nqas fee na sulitkaa o feet.
Fog es we mboomeena, koo mbadatinuyo, o ñuxur es a yeeɓ a nuun
O ñuxur es ole fuuxna, yaakaar soom a raagwan.
- MUUKANDOONG NE
Meeke I ndaykaa no keene, yaam safe leeke refee safe Istuwaar , kaam ee refee safe laa na wiƈaqilwaa kaa xewna faak. Nu nanangaa I ndok no keeke fop, kaa I mbug rek we na liraa mbaag o njeg kaa yooɓandna o ga den yaa da njangaa a cangtax ake safe leeke fofna.
- BO I NDOKAA
Bo I ndokaa na cangtax ake Xa tosli xa ƥaal a mbofna, kaa jeg kaa I mbugna lay, yaam Seeŋoor a jeeñel mayu kaa andoona yee o ñakin o and soom gartun. Ndigil oo, I njaɓa yee reeƭee meen a wuuqaa nen a Siixu Ture. I njaɓa yee xa ƭelem um noxoleit’ee nen xa teƭem axe Seseer, I mbar’u lay ee xaaɗit’ee nen a Seseer o don. Kaa koy waag’ee ñak o refit naaga. Yar seereer, oxuu anduuna tigi, xan a and itam ee a jega me ta cieerna o kiin ta reef, fo nuu ta waagna waag o nand. Seereer ke mbiyaan baa njeg saañiit. Den saɗu lay o njakad o yoq onqe. Kaa tiyee tiyee, no we na peecan, refee yee ndigil ne refu njo ne. Ke refna njo’ne refu ne ndigil ne layteena. I mbug o laamit koy ndax ne ndigil a layteel na saƭkandaa ndigil ? Ndax a layooƭ fa xoox um gartu ndigil ? O kiin a waaga jamb a Seeŋoor a layooƭ um, a jambin o lewet fo xeƈa yaru bo ta hup, a bugin o riñ no xaaɗ o don, ndaa o leng waagiran o jeeñ ee kaa ga ndigil ne, a fañin o lay.
Oxuu niirna a cangtax ake na ngaraa, xan a and ee Seeŋoor ñakee fayda. Refee oxaa na ɠuuganaa gend um, neatiim duɓaaɓ we. Kaa ne I laytuuna, fayda no kiin o ƥaal yaa ta ga’taa nduɓaaɓ a jeg mayu maa ta retna baa yaacin o ñaknoor fayda. Neene reftu ye Peresidaa Sarkoosi garna meen, a lay ndigil ñexetu, wiin ɓaal a suukuur a ndiqaa cegee xoox fo ñak fayda. Ye Farañsuwaa Olaand a garaa, fop a ndaar a cungan, yaam ndik ta diƈan a in a ñexet ake Sarkoosi diƈan’ina in. Olaand a gara, a soƥ I ñilootu boo mbug o nqon, ta fi nen oxaa ga’na a ñiloot in, saa faambir fa in, a gañ ee I mosee ñilootu na adna. Soo I suukuurahin, letin xa ƥay mbakwaa, too ndef mbir naa yaadinna, a maaf, ne pog-yaay es Sidaat Nduur a Njaanjaay Fatik a fi’tan. Koo qoyni fat I mbaas caaxaan. Fat I ƥakand fula in na fayda.
A cangtax akeeke, oxe fiyuuna saɗa geenoox no ndigil. Kaam ee oxuu liirna a cangtax akeeke, xan o ga o mem no kiin oxaa jegna o liir tigi, a jeg njambaar, a geenu jiŋ a farit saax um fo xeet um, fo rool adna kuluhum. Ndoonyo teen koy ee : ta ref na in, ta ref no duɓaaɓ, o leng jaɓkee o kiin a geenoox a wenaa ñaal fo yeng. O beewen oxe refangaa o mboƭom-sogoor, a xeƈa no yiif, I layee koy yee yiif a jaɓaan. Ndaa a refangaa oxaa andoona yee o feet olaa feet kaa nar o inu, a waxu fop, a geenwan xeet no wiin ɓaal, a saqik saax le, o nqeeñ um, fo kuu ta sumna sum oo, kaa warin o laxaaɓ, a muñ mayu, a haŋ mayu yaam bax neene.
I mbooga yee Seeŋoor a haŋa tigi fa doole, ye ta yerna a yiif um, a waag o ɗeet na adna faa feet. Ye ta fuuxna baa bug o faƭtu, a yera a yiif um, a geleeroox, a lay a Siga Baƈal fee soosos maat ee : « Ndi xar taxu boog um deɓ o bomb, ta raaɓ o qol ole figu’uuma, duufin ? Kaam ee xa tax um deɓ o bomb ta fuɗiɗ took mbind ne maxtuuma muul fo gend um bo ta hitatir ? Siga Ɓaƈal, koo waasanaam ! Wo fee refna o xoor es no Ɓemb-Roog o Ñamaak, koo waasanaam. Ngela waasani o ndanaaraat of yaam ta deɓ a salma um ye soroŋ le jibna boo a caf xarɓaxay fa caf ɓetaa fo leng ».
In we mbi’na a qoox in yaal yiif, fat I nan-gilooxin, nen a Siga Baƈal, mbaambir fo ke jegna xoox, xoox le ref fayda, fayda fee yoon fo fula. Ndiiki koy fat I ndet, njoot o xuluɓ a cangtax akeene Xa losti xa ƥaal a mbofna.
- A CANGTAX A EETAAND
Ke I layoogna gara : Seeŋoor oxe tagasaa fog um, da mbog xeet fa leng kut, soo ye weene mbudwiidna Tugal, ta ret a ref o qiixire a ndeer den, da ndet boo taa, ta damandoorel fo leng leng na den, a ɓekel kaso. Yaag koy o leng moɠiran o and o gali no wiin ɓaal weene mboomeena, a mbondnel ndaxaan :
Tiraayeer Senegaale, nuun fog es ɓaal we xa ƥay axe maadna sumaa
ɗuga galaas fa jaaniiw,
An waagu tagas a nuun, a refangee oxe nu ndendtoogna kam xire
Fo-oy um a ref fo leng kut ole na ɠufaa na xa paɠ nuun ?Ye xire fee fagna, we maad’ina ñoowaa ñofa baa sayel, saƭtir ndeer wiin yeeq fo wiin ɓaal a dalnel. We adwan’ina den, duɓaaɓ a ndeeƭu. Ta nand nen a ƭat den yongatee no tiraayeer ke. Yaag koy a tagas ale da mbar’eena tagas o kiin ɗaaɗee ta inoor no aa-adax weene, neatiim Ministar ke :
Xaɠkiim a simat nuun na xa ƥay ministar fo kelfa soldaar,
Koo yalabar um genoox nanaa a tagas alaa na moɠkaa ñof o moocin a nuun.
Nu ndefee rool waa ciba den a yoqna o ƥor, da ñak o niwel.Ke I njoitna nen cal bañañaar, cal banania ne-e na tuɓaaɓ. O ponel cal keene taxu I mbi-in cal bañañaar, yaam o qedel cal banania fo cal bañañaar a jega maa da nqetna, kaltaa ɗelem ole. Banania, a yer a reeƭu, Surnalisti faa ret’ina Amerik o Bemb-Roog o ñaamak a ɓisiid’un. A lee ye Poromyeer Geer monjaal fee jegna, kaa jeg’u Tiraayeer faa gaañu’ina, da ƥisin isin naa reeƭna Kurbewaa, yaam waag’ataand o ñoxor. Naaga, a lee kaa jeg bes, ta ñim Banania, a muuɠu saa lay ee « Yaa boŋ !» Naaga na 1915, Tiyaayeer a fiyel anddiloor a yer ale, a rokanel o sesia yeeq olaa jegna o ndup o mbulo, ta tekit kuloor o daraapo Faraas. No foto ne, a ƥaata « Yaa boŋ Banania ! » Ne ta refna o soldaar a laltel fo muuɠax no kiin yiif deyeer fo muuɠax um ƥodaxu taxu ta feƭar fop, bo ta watnatel na kartoŋ ake a yer aleene yipoogeena.
Ndaa fat a woor ee xam faar cal bañañaar ke took tabax ke Tugal.
No ndigil, o soldaar oxaa su’nitna o ñis um a war’a waag o wetaandoorel lakas kaa refeerna fi portole um na paket sokolaa mbaa no moon sangara. A war’a jeg betandoor, moɠtaa we mbar’ina kañ njambaar den a ndef no kañaa rool we na mbeaa yoora paɓe ke, a ngimaa xanjang fa xunjang, a nqebid wiin ɓaal fa pi den. Ndaa fat I nan-gilu ke Lewopool a layna :
Kaa giigim den a ngimoogu piɗ cegee xoox no kirin ke Mooparnaas
A ngimaa o ndaag salaŋ yoora paɓe, a ngimaa xanjang fa xunjang
A ngimaa giigim gal’u waa a surutuut den a mbotna
Yaam giigim weene ngimoogu rool we ngenna yoora paɓe mosu ke
A ngimaa ngiin-ngoor, ndaa cal nuun saf’ee den, ƭool ƥaal nuun a xed.Ndax a yiif um kaa salaandeer ? A pind ake na ndoonukaa mbaaga tax o kiin a foogin, ta fog no ke na sooweel ee kaa Seeŋoor a ret boo andatee me ta warna far. A anda me ta farna, a anda ke waruuna. Kaa koy o jeg yiif fa caageej yoonu. Yiif laa na ɓunaa na jaageejaa. Ndaa kaa jeg a caageej fa caageej. Ndax a yiif faap fee xotna o yar, a naƭtaa o ƥeem took yar fa mbaax kaa sal? Ndax kaa tax ta jaageejaa ndeer ref faap fa mbaax fa faap fa mbaaxeer mbaa fa soxodu ? Coow nand neene foga no ke taxna wiin ɓaal a mbalak : Heey ! Ba nu lay ee fexiim Tugal ! – kaa koy andaam ee Tugal refee lig es –
O fañ fañ o kiin, o ɓoxotin nox um, yaam kaaga refu ngiin. Ten Seeŋoor a fiyu meeke. Ne Faraas a fi’na fo soldaar ɓaal we, taxkee ta weecit me saax leene reefna, o ñoxoreel kam adna ndax wiin we fop a mbog, a mbod. Fat I mbetandu yee maaga ekol a sosooru, ekol a wetan fop o and, a fañ o jekirand o cegu fo cegeer, a fañ o jektirand ndeer ñeeño fa cedo, ndeer o kawul fo kelwaar :
Ndaa andaam itam ee xeet feene refna o jam,
a mbanuu xa ƥay um a ngumaandeena
Ta bind o fog no betandoor ke ta lupna.
Andaam ee a xura xeet adna fop a diƈan a den nqeex o and fo jeg-xoox of.Ndigil oo, a yiif um kaa ngeenu no sib a Tugal boo maa sib a dayna. Kaa koy ye keene xewkaa, kaa ret, a jang lak den baa jangnaa xa ƥiy den lak feene da numna, a jeg maaga qaariit ndeer duɓaaɓ we, o mbeq a dal no xeeñ. Ten taxu ta lay ee :
Uh ! A yiif es a sala de !
Ndi xar taxu boog um deɓ o bomb, ta raaɓ o qol le figu’uuma, duufin ?
Kaam ee xa tax um deɓ o bomb ta fuɗiɗ took mbind ne
maxtuuma muul fo gend um bo ta hitatir ?Ten tax ta yer a yiif um. Ke xewna a ɗoma tigi, ndaa, ne I laytuuna, kaa war o yer a yiif um, a ɗeet no pes ke feet na ngaraa. A narangaa sos maat, kaa war o ɗeet na Siga Baƈal fee refna meen a muñaa boo maat a waag o inoor no ƭeen yaay um, a sax a Sinig :
Siga Ɓaƈal, koo waasanaam !
Wo fee refna o xoor es no Ɓemb-Roog o Ñamaak, koo waasanaam.
Ngela waasani o ndanaaraat of yaam ta deɓ a salma um
ye soroŋ le jibna boo a caf xarɓaxay fa caf ɓetaa fo leng.A anda yee maat a suptuwa. Adna fa nqas fee na garaa, a tet a lakas a adnu, ten ta jeg yiif, a andin, a fi nen o qooxoox oxaa warna figu yaaga a eel Roog nootwafulee. Keene tax’u waag’ee ref meen a hadadaa ñaal fo yeng. Kaa war o ref nen mbep naa duufeena a lanq, a teƥ a gar, ta fot, a sax, a sulit :
Kaa ngelwaar nqas ne in refee yee I maadoox took xeet in,
ndaa I ndef fak um fo xeeñ um;
Refee yee I mbiitin xa qol axe, ndaa I ndefanin ax, nduufel mbot a lanq;
Refee yee I ndef xoox saax le, ndaa o don um fa luuƥ um.Meeke, a gara, a muukit o saar o eetaand ole na cangtax ale :
An waagu tagas a nuun, a refangee oxe nu ndendtoogna kam xire
Fo-oy um a ref fo leng kut ole na ɠufaa na xa paɠ nuun,
Nuun tiraayeer Senegaale, fog es ɓaal we xa ƥay axe maadna sumaa
ɗuga galaas fa jaaniiw ?Meene I ndaykaa na tekit ke Xa losti xa ƥaal a mbofna. Na tuɓaaɓ, a waaga jeg kaa ɗasna we na njangaa, ndaa na seereer ake, I mbooga yee fop xan a yooɓat yaam ne I numuuna. Keene taxu I mbar o njangik lak ke I in.
A GOFORNOOR FELIK EBUE A cangtax a ƭak Seeŋoor a bindu, a ne a den Kaŋ 1940, ta ref kaŋ ne ta ɓek’eena kaso. A cangtax a eetaa
nd ale Felik Ebue bindanun, ta ref a
cangtax aleeke, a lakas ale ta bindanin a Abdulaay Li. Xan I niirin yaa I sutuna na cantax aleeke.Felik Ebue yoo kaa nan o xoy ole Deegol, a jaaɓanin, a soƥ ta refaa Gofornoor fee duɓaaɓ we ndoon’ina meen, ta adwan a saax Afrik Fee Batand da njegu’ina. O ƥiy Gofornoor Ebue feene Seeŋoor a eetkaa dolin, ta ref Sinet Ebue fee ta jegit’ina a Farañsis fa Gii Waali, soo ye da sambirna, Kolet a doonu. Meeke, Deegol refu a canjiik, Felik a ref njogoy ne. I anda yee Sedar a layangaa Njogoy baa um a neaa yaam gon le ten refna Jogoy. Ebue fee ta neaa, I mbaaga lay ee juumee yaam ten na refkaa o semir um, o seemir a fiyaa no kiin oxe nen a faap. Felik a ne-e, ndaa, ne ta laytuuna, we na jangu fee cel a mbi’u ye da toroxaa, we no maat ne ƥisna den Tugal da nqireik a laasaa xa moon. Wiin ɗik weeke inwu, a sooxatin yaakaar na den, ta fi nen Felik refu Piyeer fee Yeesu doonna Jangu fee na xa ƥay um.
A canjiik a fangwa, a yooroox o maag fa xa kus,
o ñuxur ole xool boo nen ñalal njeeƈ.
Soo Jogoy a jaaɓanin, a ref yaal-a-koƥ ne na yetnaa fit njoloor o mbuc.
Ebu-e ! Wo ref ɓil le jangu fo yakaar a sipeena
Gon of a tekit « ɓil », kaam ee refatiro Felik, ndaa Piyeer Ebue.Soldaar we sooxatina njambaar, xa toplaan ee daket a nomtu na asamaan, a kanu fo mitaryet a nomtu na box, nen o ɓox olaa na yetwaa o siir ndeer o yeng baa ga kaa xooleerna :
Soo Roog-a-lanq a mbapoox, a kid ake ndeɓaa xa meldaand
Da adin a und, a yoɗ a canjiik a pagatar, da yetaa a yooroox barbar ke
boo lanq ke yo’nu yaam tiitar den a furɓuwaa o njakad.Ebue o kiin o ƥaal a reeƭu, nen a in, Deegol a ref o kiin o yeeq, da ndef ɗik we eetna saɗ o suukuur, a letin a coonjoor den, a mbañ da tuuƭel. Yaam keene, a wetanda a Sedar maad waa sip’ina a salma den o Sonqooy, a ngenoor jom, a ngeenoor tiitar Afrik feene huyit’eena ye duɓaaɓ we ndokiidna saax le :
Ebu-e, Gofornoor yaal muuɠax !
Wo ref njogoy ne na bumbaa, a genoox a fañ faƥit !
A saq a kid no ƭeet, nen o yaal o Sonqooy, o rand of a fof jom.
Wo ref tiitar Afrik, ref tiitar saax le
xa ƥeem a suudeena a mbanteerkel, yaaƥooy a moɠ o ɗom a den njigand.
Kaa Afrik ɓonwatee dara refangee jom laa xa kiid teemeed tadik o torox
a mbaageerna ƭeg o fud-faaɓ
Ebu-e ! Wo ref ɓil le xoxna o xuumaand a bax-waxin,
a soñ a ndeerong wee jiŋ geenu.Fop a ndakwa ngumnuwatin, a mbosoox o ndamit a den, ta ref Afrik no wiin ɓaal fo Afrik no wiin yeeq, refna nen a Alseriyiin, Tinisiyiin, Marokiin, me naar we ngenna. Fop a ngumnuwa, hebwoo da ndefik xa losti xa ƥaal, cer den a sadaxtel ndax yaakaar adna sooɠkee :
Xeet fo lak juni mbapwa, a mbosoox o ndamtong
Soo o jam ole adwanoonga yee bañit a reefan a saax.
Afrik no wiil ɓaal oxey geenwa, Afrik fa nqeereer fee cigeen um a inu, a humnu.
Kaam ee Afrik a fapoora njelem, Afrik a foswa ref o losti ɓaal
Ndax yaakaar adna sooɠkee.MAAD O NGELWAAR Meeke, Sarlo Deegol Seeŋoor a neaa, refna ref oxe na xoyeel Seneraal Deegol. Ye xire fee rokeena, Almaa we nqawa Faraas,
soldaar we fop a pictoor, weeke ƥekel kaso, waana ƈuf a njaɓnook o mbiñ o lakas, moɠtaa Angalteer fee yoq’atna sangum a bufraa fo Almaa we. Deegol no we njaɓnook’ina Angalteer a fog’u.
Ye ta retna maaga, a naxraa fo Angale we; moɠtaa Wilyaam Cercil fee reeƭna Poromyeer Ministar, a njofoorayo, da ci-in ta fod
maaga na rajo, a xoy soldaar we Faraas fop maadna njegaa a qooq den, da ndak o nomtu na ñoq ale, a mbañ o mbarit maat ne reeƭatna Faraas, a fiyaa ke Almaa we mbugna fo kuu da layna. A reta sax boo Angale weene fo Farañse we mbudwiid o Ndakaaru ndax da njaɓ a bato xire ke ndeeƭna meen too we saq’ina den a nananoogu kebil maat ne Faraas xa ƥay um a monj’eena. O xoy oleene Sedar a neaa meeke, ta ref o ñuxur olaa yoɗuna too o leng foog’atiran, o leng yaakaar’atiran. Seeŋoor fa xoox um na kaso o xoy ole soƥ’un. Jom leene Deegol a fofna kaa nandin fo jom le Gelwaar a Sinig fo cedo den a mbof’ina, cedo keene ta layna yee : « Kaa we mboomteena Eliisa moɠ’u mos ndof njaang, too mbudaan’ee. Nen a salma ke da ƥonwoogna, mos’ee sambir fo jom, neatiim da ngindaa o duusu mbaa liir naa da ñiritna xa kulook ».
Nen cedo ke Sinig moseerna sambir fo jom, Seegooriin oo a ndoona o Maad o ngelwaar, a nantin, a ndoontin xeeñ fo jom, ye ñuxur um a fuɗiɗna kam o niɓaan o ñak yaakaar den :
Maad o Ngelwaar !
I nan-gilwaang, nantong xeeñ fo jom.
O ñuxur of a fuɗɗa nen o ñuxur yaal-a-koƥ, a xooland o niɓaan kaso in
cer a nqon faq bo na coonjoor in ake a ƈuug a fasitna !Na piis ake ndoonuna, Sedar oxe andnooraa in na sabab fee da ndeeƭna. Kaa wiin ɓaal a intel Afrik, a ngar a ñoxoriidel soo we mbar’ina ndalin a den a pasaroox, o leng andatee maa ta jaginna, o leng jegatee oxaa layuuna ne ta warna fi fo me ta warna xot. Ta nand nen o toog oxaa xureena no mbind too andafulee maaga o leng, ta fadiid a layel ee o fes ole xuruuna kaa ñaaɠik :
In wey nandtaa fo ndiiƭ naa yenitna no ndaang,
ndefat cer kaa leeƥna yaam o ñak yaakaar,
mbaafaal naa paambaañ um a ndaaɓeena,
ndax boog o soldaar oxaa ƥonax a reefeerna, goor yoqu duŋ,
Soo cuune boo nen o puul oxaa ɓay a reefeerna.Ye Almaa we ngupna Farañse we doole, a jega soldaar mayu waa nqiruna, we andoona na den ee kapiteen a bato a ndeetu a sabordeoox, ta ref yaq a bato le ndax o pañ oxe waagkiran o jiriñoor :
We moɠ’ina mbaax o rimel a ndeer in a nqona
Yaam a mbañ o rox gaci boo faƥit.Kañaan ne ɓiikilna den refu yee Almaa we mbaag’a ƥek a den kaso rek, ndaa a jega maa andoona yee kaa nduguñ wiin ɓaal we yaam a mbug o ndabdinu Gaci fa paal fee I njoitna no Ndokand ne. Duɓaaɓ we ngar’u a njegu Afrik. Ndiiki ye o jegax a dooneena na doole a kanu fa xa toplaan, duɓaaɓ lakas a ngara, a njegook lanq no duɓaaɓ :
Ndiiki in wey ndefa nen ngoɓo no mbaal-ƭooq,
kañaan no wiin yokwu ɓiikil a in,
I mbagɗel nen o ƭana fa tuul-a-koƥ.
Koo qoyni simatyo a kanu fa xa toplaan axe ndefatna kañoor !Wiin ɓaal we nand’ina nen waa ndefna ndeer ƭiik ƭik kaa na ngomraa moɠ’u torox. O leng farit’ee den, o leng damit’atee den yaam maat ne refatna Tugal a yoonat fa Hitler, wiin we na jangu fee yee cel, o leng saɗee lay, fop a laasaa xa moon.
Meeke, a jega kaa Seeŋoor a bugna ɓisiid na yiif in : « Hiyeen » tektu « o moon » na tuɓaaɓ, Hitler a reeƭu oxe adwan’ina Almaañ, a ɓisiid o njakad boo adna fop a ndaaw teen. Kaa bug o layangaa Hiyeen ta ɓisiid no yiif of Hilter : Keene koy taxu a co’it a ɗom, yaam kaa jeg teen calat kaa andoona yee na lak a faqaqooru; waagaand o yaxat neene na lak fa lakas, ndaa itam yaqee teen dara, yaam tasee ke refna njo ne, refee ke moɠna jeg fayda na cangtax ale :
Kaa I mbaaƭ ndamloorand, ta hees boo nen mbuuɠ
I mbaaƭ aa-adax, da mooc a kid in,
I mbaaƭ yoon, yoon we anddatee in,
Too in oo I anddatee Tugal.
I mbalalwa ndeer o yeng o njeek.
O ñuxur o leng jaaɓee.
We adwanna jangu fee yee cel,
we adwanna maat ne laasaa xa moon.Ne I laytuuna, wiin ɓaal weene ndeeƭna toxandeem, wiin jan weene kelfa den a tasaaruna, da ndef na xa ƥay no fañ den moɠ’u ngali. Fop a waaga jeg a muñanel o kiin kam saax a nduɓaaɓ, bo ta yoqaa yaa ta refna o kiin o ƥaal. Almaa we ndugña mayu na den, Farañse we qaariit den da simnirna jaf leng saa yoon bo na fa nqon, a ngeleerel a yetwaa den kam kaso, taa mbaambir naa da keskaa a den ndax mbokatoorkee fo ƭool yeeq ke.
O kiin o ƥaal o mat oo ! O qoye mat oo ! Koo yalabar ta refit Tugal !
Kom a ñoq a gara, xire fee ref xire adna, nut bufrikel soom yoqu. Keene fop Sedar a andaan, ndaa a jega kaa moɠna jeg xoox kaa ta ga’na, a tax ta lay : « Ke Roog o ndew a doon’ina took Tugal o ɓay njelem soom tax’u um duufatin jom, o liir a nomtaam no njooxe ne ta goditna o joor ». Keene liiñ keeke ndoonuna motatinu :
Maad o Ngelwaar !
Kaa o ñuxur of a soox na in jom fo yaakaar fo fapu ñoxorel,
A ref no ngang in, a baƭ-baƭnaa nen a nafir.
Kaa o ñuxur of a joox a in Saax le, I mbarin o sip na pec jam,
A saax adna fop a mbod, a mbog.
In oo I ndoonaang ee: « O maag o ngelwaaroow in wey ! »
WALAŋTEER FAA YAAKAARUMA A TASNA “Adsidaa fee yee: « Kene kañ a ñaamaxam:
O Senegaale, soo a walaŋteeru ! “A cangtax aleeke, kaa lay kaa jofna na walaŋteer faa na gindaa ngoora. Ye xire fee kaƥna, a jega waa ser’eena a ndoku coldaar, oxeeke mat a jimbwan a xoox um teen, a ret baa jaaxɗand adsidaa fee. Ndaa koy, ne Seeŋoor a laytuuna na cangtax ale ta ne’na « Kaltaa Eros », walaŋteer feeke waaga lay ee «kaso faye ñaapoogma jegaanum». Ye ta moofna fo soldaar we boo ngap ñaal xarbaxay, a ga-a o ƥodaxel ole ta rokna. Ke ta ga-aa ta widin reeƭee ke ta cungoogna. Foog’iran sax.
Ñaal xarbaxay fo ñaal ƥetik, ta widaa,
A yiif um a ngaydilwaa o ƥodaxel ole ta dakna rok.
Fo gaci fee doonuna ye ta gidmiteena mbaƭ, a tagid ale onj baa siidaa.
Laamit’ee toox o fiftin !
Dara, a refangee ref o koor ndeer goor,
hebwoo ta laasel cinj a mboy um.Gidmaand yaam a inax ale ta inooxna. Ten koy laamit’ee dara, refangeerna a ref o koor ndeer goor. Laasel sax cung’iran too a jaɓ’a a laas aleene narangaa fiyel sax a waaga ref cinj fa nqon um. Ke ta bug’ina refu ta gar, da layin ee aca, coldaar ne xeexeene. Reti fokatoor fo ngoor ke. Na « Kat no ƥeenqe ruux’ina a koƥ » Sedar fa xoox um a dapatinna leng kut ke ye ta layna yee :
Kaa jula fo yaal baŋke fo yaal wurus fo yaal isin ke na looɠaa nen o ndoxom
a sutaam saax, took ƥonax ke xaaɠtooguuma
da mbind ee « Oxeeke Surga Yoo ».
─ Den o mat njiku o rimel den too laaw yaay den a moɠ’u ƥalig ƭok !
A and’a xil ee laac’iim ndabid, ndax deɓ xa ƥay es na Roog
dam no duusu laa jiktuuma kaa sooxuuma no gut yaakaar,
fo njis onqaa um jeƈaa no mbiij naqad es.
Ke Roog o ndew a doon’ina took Tugal o ɓay njelem soom
Tax’u um duufatin jom, o liir a nomtaam no njooxe ne ta goditna o joor.A njaɓa ta walaŋteeru, da tuusein tikoorik no soldaar, xa godaas fa xa sesia. Keene ta cooxeena, o ƥodaxel ɓekun teen, ndaa kom kaa ɓodax gaee yee ndoki ne ndoki no paɗ oo, xa godaas axe samandaal o ƥaak na caf no paɗ. A moof’angaa me ta moofna ten na jegkaa xoox um. Ndiiki ye ta xawna o lac na mbeel o ƥodaxel, waagee ñak o xuƥ, ta ref ke na layeel ee « o and’angaa ke na ɓeedang o waas ke o ɓeedaa ». Fayda feene ta jikwoogna jolkee o ñak fayda :
A tuuse-e toki no paɗ, a fi-in ndoki martiir,
A rokanel o bone-kaare fa xa godaas nen o ƥaak na caf no paɗ.
Uh ! wo fee fayda ñakinna fayda, rimel fo ñak-xoox !Ndiiki fop a feednuwaan, ta ref na ticax yaam ke ta ga-aa :
A yoornuwa, a ga o maax ole yoq o ƥor, xa palaŋteer a ƭugwin.
A yoornuwa, a ga a pec mbagandoong adna, a leeñ ee filiñ,
xon a mbotaa kam a semb nen ax na teƥ a quƥeer
Ta rugmu, a yooru o yung olaa fodna nen o joong.
Kaltaa, a pec ake we hundang, nqeñ Batand fo kelfa qas ke inoorna
no ɓemb-Roog o Janoon a ƥooyaa den,
A qal a ƥaal a mosu paƥir fa joor.No ndigil, a ɗeetlu’angaa a paax xan a and ee a balaŋteerax ndigil jegee. Wiin ɓaal fop kaa ngup’el doole, a serel calel, a yoorwel fa xa lerew, bo no ndabid lempo :
Kalte kaaga, dara lakas, a refangee mbuuɠ fa lempo
Serel calel, xa lerew, fa tuxid ake ndefatna batnir ndiilax liim
took a binj akaa yaa fa maam-a-ɗiis-a-kid.
Kaa kam saax le aasiñoor ke ƥisiidee ƥisiid ñoowdandir o laaw.A fekta kol, a wol weste, o karawaat a ɓiiraa onj um.
A ɠooka a pec a lakas, xa sesia fo po-oy ee picit,
A pec a lakas a ndoonu, a keƥel nen o lang mbe no rew Soo neene, a pec fa kend um fa xa poygax a ndeepatir boo maa kid a ndayna.
A ŋeɗa, a ɠookluwaa maa ta daɗitna o ñak yaakaar ole ɓiikluuna,
A weecit ee waagee ɠook a biinj ake yaam xa tal fa leeñ,
Waagee ɠook a biinj akeene neqna bo yaam a soortel po-oy,
a ndostel xa tal xa neeru.
Ndax a waaga ga arjana fee moocna kaltaa pec jamaane fee yiif a gaalaa ?
A daka wootnu, o foolaand ee xot no yiif, ta diilwaa o jeg-a-xoox-um
fo saax le yaakaar um a walteena nen taxar kam a koloɠ a kanu.Yaakar um fop tasu, a kooc um a yen na ngas, ta girdu yaam o njakad onqe widuuna. Muu ta deetna a ga aleen ee filin, wiin a mbotaa kam a semb fa pec akaa ndosteena po-oy no wiin. Ke yoqna refu a qirax yaam kaa dof-doflu boo jom um a bekin no ñak fayda, a hod a yiif um :
Dara safatiran, yegatee dara refangee tuñ potu fo saax le yoqna o ƥor,
Fa nqon ! Maa yaakaar fo ƭomel a ndefkateerna.
A jaaywa nen o tuut oxaa na waajanaa o feem, saa waaslu.
Eh ndeɓa-jeen ! Wo fee jom a ɓekna no ñak fayda bo o hod a yiif of !LIKSAAMBUR 1939 Liksaambur kaa ref maa ɓiteena, a jimbel taxar fo fuloor, a fianel a baŋ ndax wiin we mbaag o ñootnuwaa maaga, ta ref ke na ne-eel sarde na saax a nduɓaaɓ. Ye xire fee garna, maaga Almaa we sip’u kaŋ den, a yetwaa Pari. Yaa fa yaaga, feƈ a fiyoogu fo wiin, ndaa kam xire
fee o leng saɗ’atee daagu maaga, xa caaƈ axe mbi’uuna o ŋasand ee mes.
Nqes Liksaambur no ndokand ƈiid, um joon,
dapatinaa ndeƥandoong es taa na yiif es.
Gaiim o leng a foƭtaa cer um, gaiim foofi, gaiim suk na foofi,
gaiim o ndeɓandoong, gaiim mbiɗ ndaxar
too piɗ o nqool Yooga fo coow xa caaƈ a sooɓaam bo,
coow leene na taxaa o kiin a weecit o njakad a ƥuuɓ ƈiid !
Dara, refangee maak ɗik waa na ŋasaa nen xa toɓtatind.
Ey ! nqes a sarandam neeke o njaaƈ a reefeerna, o ŋasand den a wegel,
Liksaambur feeke um saakaa ndeƥandoong es…Yaakaar um kaa toƥtu a sam nen a naf taxar a beeru. Kam xire, wiin we njegee o daaw olaa da mbianit o qon oo qon a semb um. Den fop na mbokateel, a mbogik a semb a leng, nen a pooɗoom ake maadna ndefaa kam a caate seereer a leng a leng :
Ndax yoon es fo yaakaar es a mbaaga tasit neeke ?
Owey a toƥtuwaa yenaa nen a naf taxar, o ñoow den a ɗooɠel,
da ndugñel a ngañel baa naag bacit fo po-oy
Saa njuumel a mbokatel na semb a leng.
Anddatiim a Liksaambur fo xiixire we ngeenuna a yetwaa.
A kanu wey a sipeel a mbar o yetoox dipite ke ƭasiidna,
Saŋe sipel denda fa baŋ ale jangtuuma o foon.
Keeke bindeena koy ? Uh, ndeƥandoong faaxee fe !…Soldaar we kaa mbaq a semb akaa da mbaagna ƭas ndax xa piloor axe yooɓkee ndaaw a den, ta ref nen saŋe. Keene jalat bo na Seeŋoor, yaam ta ga a naf taxar a yenaa kam a semb akeene. A naf ndaxar a yenangaa teen, nam a refitkaa yaa filoor a garna ? Ten tax ta yidaa den, a yidaa Tugal fee uupna fo jem adna fo yaakaar xeet qas, ta ref a saax ake Afrik xa pes um fop a suudeena a ƥisel Tugal a nqonik yoora kanu fa xa bomb fa xa toplaan :
Mexe ga-aa a naf taxar a yenaa no ɗasand o jegee-xoox,
a samaa kam saŋe fa semb ake fo-oy suk muuk a fi’na a qaandiind,
Kaa mee mexey yidaa Tugal fee uupna fo jem adna, fo yaakaar xeet qas.TIRAAYEER KE YENITNA TUGAL No ndokand ne, I laya mayu kaa jofna no Tiraayeer Senegaale ke, njoit we da ndeeƭna fo ke da mbi’ina fo ke da mbi’eena bo no gaci fa paal fee Almaa we sosan’ina den. Meeke, Seeŋoor oxe tagasaa den, a ɓoxotaa den ngiin yaam den ngartu a cangtax akeeke fop. Kaa mbi
ngoora, a mbianin Saax-a-Nduɓaaɓ, ndaa o leng gidmee den, o leng fiyee den wiin, doon teen ngap cuni juni na den a ndegel fa nqon :
Njeeƈ ne inwa, a foƭtaa kang no roog
A tax nogoy we na ceeñaarwaa muuɠu
Too a reeƭangaa no saax laa a inkoogu xon-faaf.
Mexe nanaa a kanu ŋuuraa, andiim ndax Irun a mbodu ndax nam,
Piɗ a picteel no poy, o qiixire tugñe xe waagataandeena andid a simateel,
Ndaa nuun fog es, o leng piree nuun.
Cuni teemeed ƥetik na nuun toox a ndege tiitaroorik
Jaaniiw fee da mbaambirna, a ñof baa njokeel nen waa nqonna baa ƈut.
Gaci fa ƥaal !
Koo nan-gilwaamoo, nuun, tirayeer Senegaale ke mbonduna ndaxaan
na susma kam lanq ƥaal, ngulu jaaniiw,
ndef no yung, nof mbaa a kid ndeefee nuun,
moɠ o yung ƭool es ƥaal ne refna sangum kam Porowaas.
Nu mbaagee yungatoor sax we nu ndendandteena
Too nu ndendoogu kam saŋe, mbogaa a kaŋaara saate faa.
Yaag koy ngela nan-gilwaamoo, nuun Tiraayeer ƥaal,
ke nof fa kid a ndeefateerna nuun fop oo,
ndoon teen o niɓaan a wid a nuun xa kur-keƥ xa tadaq.O piibind oxe in ricwa mayu. Njegee sax kaa da ndabditna waa loolna fog den we nqonitna kam Tugal na xire fee, too o wootwangee rew we da mbesna a cinj sax a ƭat den yongatee na den yaam doole no ñoow a moɠan a den. Jegee muk o kooniit olaa na xooɗkaa baa daaw o njakad onqe dalna den :
I ndabdee waa loolna nuun,
I ngaee xa kooniit no rew we nu mbesna a cinj.
— Ke da mbetandwataa refu fuux nuun, doole no ñoow a moɠan a den.
Kaa o kooniit o rabde yelefood
Rew nuun a teel o mborit we den nen ƈiid fa bax-waxin akaa Fuuta,
Xa kooniit axe moɠna sum a ndaƥ, muuɠax a teel o naag cook
No muuceek ke ngeeñoogna no eeg nuun.
Yaag koy nan-giluyo in, in we neoogna a kon nuun na bes jaaniiw !
No ñaal keeke fit no fop a yetna,
I ƥisiida nuun nqaariit no gend.
Cey um waag’angaa gim a nuun fo ñuxur ƈulfaand,
gim nqaariit saƭku ne ɓoodoogna a ndeer in !
Koo nan-giluyo in, nuun fog we mboomeena mbondnel
kam a pec Batand fo peel O Ɓemb-Roog o janoon !
Mbadatinuyo no lanq keeke fo-oy xa losti xa tan a yaxgandna ɗuga njeeƈ ndiig,
Kaam ee njaɓyo yoon nuun ɓaal a simat a nuun, nuun Tiraayeer Senegaale ke
su’nitna o ñis nuun ndax Tugal a muc.
O MAAG O NDEENDEER Mediteerane refu o maag ole rokna ndeer Afrik fo Saax-a-Nduɓaaɓ. O maag olaaga Sedar a jootoogu, a ref na kaal, a xet fo tukloor, ta jopir xire fee. Ne I laytuuna taa took, xire tig ƭomu yoo, moɠtaa no nqaariitoor fo andir no soldaar. Mbanuu da moofna a
mbaxtaanaa, a anda yee o leng andee na den oxe na yenkaa no mbufir naa feet :
Soo um dak o reef no simanqol of : Jalo !
A saƭtoor a ɓoowaa xa ƥay in,
A qalaat a ngaalraa no lak in ke mbogna yaay.Soldaar we we na bato le, a ƈookaa o xod a bato xire kaa na mbombardeaa Almeria. A anda yee den oo teen a mujaa :
No Maag-o-Ndeedeer a soƥ’u in, daɓ xeet yeeq,
foof le bulo a meleƈaa nen a mbeel xa cumaiñaan
Soo a kaal xarbaxay a mbi o xod, a nduxdaa nqeen took Almeria,
po-oy fo ngan no wiin a siiƭaa.Yaqanee den waxtaan. Owe laytaa kaa jofna no saax le da ndimeena, bo no tew oxaa Timbo Jalo fesna a cinj. Xire fee refna mbaambir fa und ale na jaageejaa too da ndef ndeer o maag na ɓisaa fit no wiin. Na kaal ale koy, refee yee soldaar soom ndefu teen. A jega waa na ƈufaa a ñoq ale, a mbug o njaɓnook maa moɠna woor :
I laya kaa jofna na Afrik,
Nqeñ lewetu yaxatiid tuñ janj no tew o ƥaal
Fo tuñ o qol kaaf yaa nqeñ a yetnaa a cun.
I laya kaa farna na Fuuta,
Tagid of a lewet nen a kid of fa ƭelem of.
Andaam ee war’aa faax o rimel nen o tew oxaa Timbo
xa ƥay axe yeeɓoogoonga, a ndefan yaand o yeng.I laya kaa jofna no saax no wiin ɓaal,
matir bo a kand in a nduqraa wee siid lingru.
Meene o laaw Afrik a fiɗoogu, a ɗas a ngid njeeƈ,
Kam a kaal ale, wiin a ndiid boo qooc den a yen na ngas
yaam a und ale na jaageejaa.Ndaa pañtee leek-leek, no lak teemeed, xa ƈeel fa xa buuq
A yoɗoox nen jaƥatilax a lamb na baq, a mbuuɗaa o ñoow kam nqeñ ne
riɗiidna bo na pom fee o moxolaare sutooru suu-perefektiir fo ped um ŋoobu
A garna, a ɓaynuwiid cinj o mbec,
A galagaa na peepeer kumpa a pec fa xa coc axaa andeerna mbiɗ ndaxar…Ye asoor a garna, o xoor-mbeet a inu, a ref oxe na falakaa na asamaan no mbuyukuun. A palak aleene ɓisiida no yiif ee Seeŋoor fa Jalo yoo ngair den o wootwangee meene daykaa, yaam oxuu refna na den a waaga xonkaa o feet kam xire fee : Ye I asooraa, o xoor o maak a yoɗwa, a ref mbuƭ-o-mbalak, a xooland a tagid of.
Soo um dak o lay ee : Jalo !
Wee : Seeŋoor !ECOOPI –NDOKAND NE Keeke refu jaf eetaand le Seeŋoor a laytaa kaa farna na Ecoopi. Xeet Saaba nqoytu, ta ref samandaal xeet no wiin ɓaal adna
kuluhum, ye da njegaa a qoox den, a niwel, a ndef fa com den. Ecoopi refu saax le moɠna daɗit o jeg a xoox um ndeer a saax no wiin ɓaal, bo na Lingeer Saaba fee na retkaa na caf no Maad Salomo no saax laa Israyel boo xa taan a inoor teen, a ndef we na nqoyeel Falasa we.
Ndiiki, kaa Sedar a inwatin, a fi nen oxaa warna naag cook no ndeƥandoong um yaam maak um a nand fo kaa furi’ina. Kaa me Afrik a geenuna nand fo haat olaa tasna woong um. Afrik a wara sooxatin ngoora, a sooxatin ngiin. Ye adna fa muum a ndokna na xire, a saax fop a nqooñaa porobla fo ndaw, xan a pec a sosatinel, Seeŋoor a ɗeet baa and ee o gom oleene waree daɗ a in a fi nen kaa reef ke na layeel ee « boo mbind a xenaa a dox ». Yag koy fat I nan-giloox o ñuxur xeet Saaba.
- A CANGTAX A EETAAND
-
- PEŊ EETAAND NE
Nen ndeer o yeng kam o o ɠufaag o ufang, Sedar a ɓopnuwiida me Ñilaan fee ya um. A cangtax aleeke yuɗnuwa tigi, yaam ta ref no yung olaa na nandtaa o yung o dal kam a semb um, o yung muukandoong adna :
Yaay, sam o jeg barke !
Kaam nanaa o ñuxur of o yeng o njeek kam Tugal
A soƥ um hulu, pay es a ndanig a ndinq a mbiiq nen kaso
O yung a biflaam boo o liir es a yen na ngas
Soo kam xoox es o njakad a fiɗaa yaam um wetandoox
A naf taxar a meeñaa no sutwand ndiig fo diid no soldaar ɓaal
Yaa kanu fuɗiɗna, oxe adwanna den ee dal a wondu ndaxaan,
a feel o faɗax, cer ke sendtaa no xoox bo no qol paŋdir yaa ta ɓutaa.Ref na xire, ta soƥong o miñ a koƥ lool gartu kene fop. Oxuu retna gilaa-saax, a jega mayu kaa na taxaa o jeg yaakaar mbaat o and ee a miñ miñ o xaad. Meeke koy, dara na kat Sedar woor’atee, yaam a waag’a warel na xire fee. Yaag koy, kaa war o diisoor fa ya um no xeeñ o njakad Tugal.
Jamaane fee ɗomeena ñoow saax a nduɓaaɓ refu yaa ƈiid a rokiidaa, a naf taxar a ƥoorwaa, tus kaa neqna, a hoƥ refatee o mbiñ. A toƥtax a naf taxar kaa nandin fo yoon um we na toƥtuwaa, a yenaa yoora xa piloor ñaal nuu refna. Oxuu reteerna xire yoo a waaga gap o njakad onqe ta yoonitna : soldaar we kaa mbokatooraa, a mbaxtaanaa a ndeer den, a njalaa, a ŋasaa, a jeg na den waa nqaariitoorna. Mbanuu mbufir a garna, xan a and ee o wootwangee ta jeg o leng na den oxaa gatkeerna. I nan-gilu ke ta layna a Mbay Joob na cangtax ale ta bindanuuna :
A salma-koor ! kaa gawul a ndakong a suur, saañiit a ndakong a suur
O ɓaat o lorax of yaam jom a fañtong o ɠuf xaɠ yoon of, hod a den.
Jomb’aa roxodu na kand no we moɠoogna loru yaa o leng a bojuna,
fañ o yungand a den yaam kirand nuu refna o leng na den a yen xire;
kirand nuu refna mukit den a moɠ o nuk yaam a jeg a kid no xaa da nga’kateerna;
kirand nuu refna a kid den a moɠ o niɓaan
yaam beenuur a cooɠ no leng na den a ñuf. »Xa tax ya um a fuuxanin ? Kaa a kooc um a war o yen na ngas yaam ta xalamaa o ƥeem onqe refna Tugal kam xire, ne ta xalamtooguuna ye ta ruuxaa a koƥ no ndeƥandoong, ta jambataa yaam a ñak o and me goor ole refna :
Yaa, mexe nanaa o ñuxur of, ta fof fuux.
A kid of owe bacit, a mbaag o ndox o ñaay
Nen ye um ɠufaa no ndeƥandoong, ruux a koƥ
─ Kaa waag’iim o ñak o ɗeetik xa paambaañ xa mosu xe
fo kas ke fo siiñaatax ke no tan ole
Ta taxoogu o fuux boo o raatam of a sendaa.
- PEŊ ƬIKANDEER NE
Sedar a reta, a jaɓnook na pec ndeƥandoong um, na arjana feene ta jangloorna. Kaa ɓunaa kaa yaaluuna, a daɗtaa a yiif um. O yungangaa, ke a yiif of a ngaalaa ndax o yungatoorkin a waaga inoor no ñaal kaa faak, fa xa yeng axaa fog ɓor a ndeeroogoonga ndeer o maax mbind nuun, diid leng a fañong o reef, ke widoonga fop a woor :
Yaay sam o jeg barke !
Mexe wetandwaa jamaane baa esiin fo kirand ke Jirool
A qoolaand a nandtaa beenuur laa inoorna kaltaa asamaan
a ɗaapoox a lanq, da ƥuuɓ yem.Kirin ke mbak a saxal a mbeltoogna, kirand ke xa siir a ndaagwoogna, a liit no kaynaak a jibaa… Kaa fi nen kaa moɠna goƭ jamaane maam-a-ɗiis-a-kid yaam me ta refna a kanu fa xa toplaan jaaniiw a sookaa ñaal fo yeng. Fat a naag cook, a maadik kirin ke Jiloor ye ta refaa o ndeɓandoong, ya um Ngaa naxanan, mbaat ta gimanan fo ñuxur a keel. Ten o mat, na bes fee xaye, oxe nandtaa Kumba-amul-ndey :
Mexey na carind ale na nandtaa xooɗ yaam o niɓaan
Xa teɓ es, goor fo rew, a ƥopnuwiid nen fo ñeek, a ndef o ndaƭ a yiif es
Um hakandoox a Ya es Ngaa, Ngaa fee saq’ina o don a keel
boo a gimoogangaa um nanaa a cunjung fa xa poxos pis,
Jom cedo dañaa kam ngang es
Mbaa bes um ŋuuraa reefan a kim ake Kumba Baayo.O njakad onqe na daagwaa kam ped saax a nduɓaaɓ, a xayaa ndeer a pec Tugal a goƭatira fa jam arjana fee ta jangloorna. Ndaa na naaq a betandax soom a waagu farakoox :
Ngaan ne xe kotoŋ, a geenu ndeer o maax
Rew we no Koor oxe moof no yook um a njoktooraa,
xa ñuxur fa kid a nqooɗ boo nen kas o yeng kaa Fimlaa,
Baa es a ɗaasu no sar, a mos, a jigid a jeg doole,
A ref o Singandum tigi, jali ke calnaa qol took a kooraa,
Qoox a mbumbaa, xa siir a ndet boo maa kid a ndayna.
- PEŊ NDADKANDEER NE
Ke ta fooganeena jegee : Sedar mosee weec cosaan um. Daket a fi’u, a dam no ceereer. Ke tax’ina ta moɠ o mo a in refu ne ta reeƭna peresidaa, a yetweel ñaal fo yeng. A jega maa I layna yee waag’atee ret Jiloor mbaat Joong a dig a duut o feem ndeer a pamb, a ret baa fi nen oxaa jegna Pangool.
Yaay, sam o jeg barke !
Ba foog muk ee ñaal ke faak kaam sañit a den
na yiif es nen nqeñ fa ƭooqlandaan
Kaam nanang too nankiraamo, nen yaay faa diidna baa weecit
o fuur ngiƈ na caf no ƥeem.Ke ta jangna fop, ta ref ke ta neaa yee yiif um kaa ɓaalaa fop, nduɓaaɓ a waltan, taxee ta weec cosaan paap um. Refee o tuɓaaɓ oxe wiin we mbiyuuna. Wiin ɓaal kaa njaxasaa mayu kaa jofna no nduɓaaɓ. Bes, o ñoowooƭ I moɠu neaa yaa I njambaa o kiin o ƥaal ee o tuɓaaɓ oo.
Na ndok um, safe Late fo Gerek owe feƈ, ta ref kaa ta jangna, a andin, a and a qalaat no wiin maak den fop, ndaa koy jang boo xoox ee feƈ pañtee o ref o seereer oxe refoona, uupee njeereer na Sedar. Waree uup xeet no leng, yaam refee yee a cang na mbiyaa xeet. Fo-oy fo fo ɗeen fa lak na mbiyan :
Koo andi yee yiif leeke na ɓaalaa fop, nduɓaaɓ a waltan
weectee cosaan paap es, weectee cosaan paap den,
weectee cosaan paapaat den.
Yaa ! na ndok aleeke Late fo Gerek a moofna, baa xeeñ es le na yedaa mo-ong.Seeŋoor duɓaaɓ-duɓaaɓluwee. Ke ta xeɗaa Roog fo Pangool refu da ndamtin boo cosaan feene maaskee muk no ten. A parea ret sax bo na cuur, ten fee nar’ina ref o Labe, a ret a jangik lak no duɓaaɓ baa fodir fa den :
Sam Pangool a ndamtaam boo cosaan es maaskee
yaam yar toxandeem fo nduɓaaɓ.
Xam sadaxit o njek o ndan, geenu dend fa Taaw ke falakuuma garaa fop oo,
ndax boo njeax fo o fonq a mbieel fo-oy o nqeel a siiƭ bo no muuceek es.
- PEŊ NAHKANDEER NE
Meeke ke Seeŋoor a ricwaa refu o gali le ya um a gali’na, yaam ta ref no topatwaa xa ƥeem, boo no suk ƭik no goor. Ten fa xoox itam a reeƭa no torox. Kaa nandin nen a cang ake ta jangna kaa seeñoyo ndeƥandoong um nen o ɓox fo hiiƈ. Kaa fi nen deƥandoongee dara, a gayaa, a maafreel, a sumbaa no peel, a daaraa na xa qol. Ye ta jegna xa kiid ɓetaa ƭaq Jogoy a coox’un Labe we, ta ret semineer faa Ngas-o-ƥil, too semineer a moɠ o nandtaa kaso no ndeɓandoong o andafulee dara:
Yaay, sam o jeg barke !
Ndax kaa ndeƥandoong in ne a cang a seeñna nen o hiiƈ,
fo kaa hupna suk ƭik no goor ngal’andirang,
a ƥuut a kid of da yaxgat boo nen boob fo ƈulfaand ?Ya um a miña no njom’andaan yaam o ten. Kaa xa kiid ɓetaa nahaq axey, ta misiiraa o ƥeem, moɠtaa ndeer o yeng yaa fa inax cini fo xon-faaf :
Yaa ! xa kiid ɓetaa nahaq axey, mbanuu begax a ndetna baa nginglel,
xa ƥox a mboxaa cini fo xon-faaf,
o ref no loolaa yaam misiiraa o ƥeef onqe ruuxna a koƥ.Ten oxe a koƥ, a goƭ a ya um, yaam a jeg kaa ta sepeena. O sep oleene refu polotik fee ta rokna, a fiyaa fop ndax Senegaal a jeg a xoox um, o kiin o ƥaal a poku tig saax um, a naaɠnitan ne ta bugitna. Ke ta layna yee a kid ake mbelateerna ndigil kak oo, ta tax’u ta teel o saqaa xa lonet :
Soo mi fee ƥeef onqe a kid ake ñofna boo mbelatee um ref na misiir,
moof na pelyook nen o paal o tafax o palakaand no kurcala,
telaa a luuƥ ale na yegnitkaa o jeg-a-xoof of no saax le.Senegaal fa nqas fee na garaa, a anda yee xan a jektir fo faa faak. Ye duɓaaɓ we ngarna, a mbetan fop ekol, cedo fo gelwaar fo ñeeño njangik, a anda yee ngend ne na garaa reefkatee no kurcala mbaat no ƭeen. Keene xe xoolaan kam xire fee. Ye wiin ɓaal a njogoleena na bato, a ƥisel Tugal a nqireik, jeg’ee njekit ndeer ñeeno fa cedo. Fop mbod’u a mbog, oxuu refna dam na gidi um fa xa piloor, da ndendaa, a kand a fodir fa kand :
Ndiiki kaa njektir jegatee ndeer o paɗ fo yaal, ndeer o kelwaar fo kawul.
Dara, refangee ngend ne xire fiisna a saƭkandin.
Yaag koy fat o ƥiy no paɗ a waag o yoon fa mi,
o Naar fo Targi xe na mbañraa naa moofu mbaag o yoon fa mi.Xire fee faga, mbiraam a dal took we ngatna Caaroy, ndaa bo ndiik o njom’andaan onqe fagafulee. Ndigil oo, Ras Desta gomir’a fo Italye we no saax laa Ecoopi, kaaga reeƭu tig cegu doole kam Afrik, yaam a lalit ee o kiin o ƥaal a waaga daar a fañ fapit mbaambir duɓaaɓ. Ndeer 1935-1936, Ras Desta fog’a no ngomir ƭikandeer naa Itali fa Ecoopi.Ye Itali hupna doole na ñoq alaa Genale Dorya baa njaɓ Adis Abeba, Desta reta a folatoor fo soldaar we ƭasna taa maad o ñoxoreel. Naaga, Italye ke ndamin, a mbarin no hiid 1937. Cinj keene fop, Seeŋoor a anda yee a jega lakas kaa waree faambir, ta ref o torox no wiin ɓaal waa Afrik di Siid, refna ref Afrik o Ɓemb-Roog o Ñamaak. Maaga, kaa duɓaaɓ we ngar a ngen fo wiin ɓaal we, a njegu lanq ke, ndaa a cegax ale den a guutatir’a fa cegax ale Farañse we njegu’ina a saax a lakas no wiin ɓaal. Weeke kaa ngar’u, a mbi a qoox den nen waa ndimeena no lanq ke Afrik, saa njang a pec ake moɠna mbaax, a kes wiin ɓaal, a mbian a den a tet a pagatar maa da mbarna ndok fo maa da mbareerna ndok. Na xa oto xe, wiin ɓaal we mbaag’ee ndeef mbaat da moof me duɓaaɓ we moofaa, too neen a refit’u bo no qulanq ke. Keene mat o Maad Caka fañoogu, Sedar a ret baa bindanin mbiraam. No mbiraam neene, keeke refu a ƭomatax Caka :
Kaam ɗaaɗ ga a saax ɓetaa ƭak a ngungan o reegal ole
fo ekeer ole fo kompaa le a mbaɗwaa den,
Xa coc axe mbuɓel, xa coong axe tasel baa mbodir fo lanq ke, a qooɗ fa xa maag a njengel.
Kaa mee kaam ɗaaɗ ga a saax ɓetaa ƭak,
a ƭat a wid a den o kur-kep, a ref a ƭat njelem
Soo xeet ke ngenna no Ɓemb-Roog o Ñamaak ee cel, a ndef no calel, a nandtaa qorondom.
Fop a anda yee calel a njega barke, ndaa calel ke ga’ma kaa yontee fud o letu,
famb mal reefee den, neatiim a kim-o-njoor.
Xeet ke ngenna no Ɓemb-Roog o Ñamaak owey no calel kam a piket,
wene ndef poor, weeke mbaañaa lanq, tee kaa mbaaƭaa wurus fo andiim xar, waana no isin ke,
Soo kirand nuu refna da njilel a ƥakandel no karaal ke nen muumeen na ged.
Soo xeet keene njuumaa xa coong wurus fa ƥaal fa wurus fa yeeq too a nqonaa fo nqeex.
Naaga, um ga a kid a nqoolaa, a qoox ee roñoñoñoñ, a sutoor na kuy ale,
Xa ƥay a leeƥ, xa pud a ƥomb, a kid fa xa ton den a sadaxnuwaa Roog fa andeerna o liir.
Ndax waag’aam o sux nof es, fañ o nan ke wiin weene njadwaa ?Afrik di Siid oxe sogaa doon o kiin o ƥaal me warna ye Nelson Mandela suteena kaso soom. No ndigil, Afrik a foña mayu too a maad o ñoowaa : lanq um kaa njegwel, xa ƥeem a mbanteereel xa kiid xa kiid, xa pes axe mbar’ina ndaar a njal saax le mbi’kel faɗ no saax laa Amerik :
Kaa o wuuq ole Ras Desta xaañ kam xeeñ Afrik nen laƥ yaam ta ñakiidoogu fayda.
A foña mitaryet ke mboxoogna nen o ɓox o say, a haŋ xa toplaan jula
Soo o faɗax olaa moɠna sum o faɗax yaay na mboy no haat a jibit
no kas wurus kaa no Ɓemb-Roog o Ñamaak.
- PEŊ ƤETKANDEER NE
Meeke, o piibind oxe in kaa nomtu a cinj, a ret fa in no ñaal mbagandoong xire, wiin a mbeetwaa a letin a laay a pagatar. Bes faaga Tugal a jegatinna a xoox um, bes fa maak a reeƭu no wiin ɓaal, moɠtaa ten oxe jegna yiif. Na bes faaga a ga-aqilwu yee ndeer a saax no wiin ɓaal fa Tugal xan a suptu, yaam Faraas waagee fañ Almaa we njegu lanq um soo ten fa xoox um ta suur a bug o maad o jegwaa lanq fa saax no wiin ɓaal. Ten tax Lewopool a layin ee :
Ii, o Yaal oxe, waasani Tugal fee na jooxaa in a ƭat o cofel saa jax,
Waasani a Tugal fee xuraxama saa seraam um ɓisluwiid a las es
Waasani Tugal fee na ci’taxam o ɓay o ñaamaak
fo janoon ta watin xaaj fee.
Ii, o Yaal oxe waasani Tugal fee na fañaa xaa jeguna lanq um
Saa gar a moof a jegoox lanq es
A ref no kañaa a salma-koor ake ngatna xire,
Senegaale we ten ta ber a den fo surga ke, da ndef o ɓox o ɓaal maat ne;
Tugal feene lambinna fop a mbog saax le,
lanq es ke ta lasin yaal toole,
Mesopotami fa Kongo es ta fi a den maƭ maak ɗuga njeeƈ Roog.Ndaa koy refee yee fop na Tugal bonu. Tugal a fiya ta and wiin mayu, da ndet baa ndefat fog, a ngiɓ leng kut ke, bo no paadoole tuɓaaɓ :
Yaay, sam o jeg barke !
Andatiim sax na bes fum a reeƭu, um ga mbuyukuun jeg-a-xoox of leelaa,
Bes faa yee feƈ fa qoolaand, a laay a pagatar a letnel,
In fop I mbokatoor, in we mbelna o ɗek, ne fokatoorit’uuma
fo ɠiidlaan we mbudwiid’ina no ñaal eetaand xire,
fo ngoor ke ŋastooguuma no deƥandoong,
fo lakas, fo lakas waa andeeruuma,
fo lakas waa andditooguuma na fitna a kid den.
Kaa I mbapwan mbufir mbalakaand ne I mbarna mbufir
fo we adwanna gofornoor ke adwanna a saax ake Tugal a jeguna.Ke da mbugna mbañ refu a qaaj ale dalneena ndeer wiin ɓaal fo wiin yeeq, ndeer yaal toole fo paadoole ke, ndaa refee ƭool yeeq ke fa qooq den a mbañaa. Ke da mbañaa refu cofeer ke ƭook yeeq ke ndoonaa wiin ɓaal. Ahinahin, ten taxu Caka lay o tuɓaaɓ oxe yee :
Ahaa ! O ñuxur no tuɓaaɓ tigi ! Wo xe sogaa fadiid koy ! Koo fartaa, doon teen jeg nof. Koo ref o ñuxur no cegu doole took we njegeerna doole, ref yiif no yaal we ngenna kaltaa Jiwaam fee. Refee yee nof-yeeq ke bug’eerum o ga. Mee ndax kaa nu ngar, I ndalin a nuun nen waa Pangool ke luliidna, nqetoox a nuun fa ƭelem tedaanga, coox a nuun nu yer boo nqeɠ. Marsandiis nu mbug’u, I coox a nuun fop : A ñiiñ fa ñiig oo, suum oo, bo no ƭool mosu kaa na nandtaa a ñang-ee-ñang fo qoƈu-xoƈu fa wurus, fa seku, fa koy, fa andatiim xarahin. Ndax deyaaxoong o liɠtan a toq nuun ale reeƭna xa kasaƥ xa ƥor axaa na nqoyaa fa xa ƭeendoor xa andand ! Ndigil ! ye yiif es a naagna xot na kanu ke nu ƥonuna, dalfooxaam o fes xoox, naqad a refat a las es, a ref a las ngang es fo yiif es.
Keene, Seeŋoor a andaan yaam a payandel o saax, a ret bo na xire fee da njogoluna too xire feene moɠ’u ref xire no wiin yeeq :
Nen yaa hap song xire fadna, soox a maya boo fut, biiñ a jolwel,
siriiñ we ndam na fo sis fa xa nombo.
Xeƈa fa nqon na cungaa in kaltaa joong ole I mbaambirna.
Took um o ñoow fo waag a looɠaa, a ngeƈnoox na fa nqon ɗuga njeeƈ Roog,
Yaal baŋke ke yoog pind den no yilmaan um, da ndanig a yaxig
A ngoƭatir fa teeru fee, a ndiƈatoox o torox ngenand wiil ɓaal. - PEŊ ƁETFOLENGANDEER NE
Seeŋoor komunisti eet’u ref. Ten tax na cangtax aleeke, o nga komunisti a reefu, da ñoxoroogel ndax nguutatir ne dalin’eena ndeer paadoole fo yaal toole ke gefel, ta ref o ngar fa qeƭ ale ndax ya um a anddin, a andid we ta yoonitna.
Marseyees refu Fak Tugal. We mbipu’ina ndax maat a sooɠ Tugal ngimoogun. Ndiiki xire fee faga, ta yoq a ñoq a lakas alaa na ɓisiidkaa o jeg a xoox of kam saax le, a saax Afrik a njegik a qooq den, a ngeenwan a qoox den ndeer o lang adna. Xire fa ƭikandeer adna jeg’angee boo Alma we njegu a Tugal, endepandaas ke yooɓitkoogeena naaga. Ye xire fee garna, wiin ɓaal a ndet, a ndend fo Farañse we ndax da sut Almaa we Tugal, wiin yeeq weene mbaag’atee xire fee fag, da lay ee kaa moofkaa na xa cok in, in wiin ɓaal. Ten taxu Seeŋoor a inu, a bug fop a mbapu :
Yaay, sam o jeg barke !
Koo anddi ndiiƭ of ne andditoogoona Kor-Sanu ndeer gend um
Andditeen no ñis o maak fo mosel xa pamb um.
Aca ! Too baa jook-o-miis a jiboow, Pindaar !
Ndaa o wuuq xire ñoxoleu, laƥ a mboosel.
Kaam ee fat Marseyees fee Walmi suqtoor na peep in,
a moɠ o mab a kanu ke pelyook xa toplaan jaaniiw a adwanaa.
Fat I ngim Marseyees adna.
Kaa in wey mbokatoora too o leng yoqee, wene ƭool ne nandtaa kafe,
weeke o banaana, waana ƭok,
I njektir bo no mem fa tokax fa cosaan fa lak
Ndaa kam a kid no xuu refna na in o torox o leng kut ole na weɠaa.
Ta ref o Kafir, o Kabiil, o Somaali,
o Naar, mbaat o Faan, o Foŋ, o ƥambara, o Boobo mbaat o Maanjaago,
Ta ref o gaylooƥe, o baawaaƭ wurus, mbaat o qooxoox, ñeeño, o soldaar
Mbaa paadoole tuɓaab, den fop o liir o leng a fokat a den, da yuuɓ leng kut.
Fop owe ngeenwa bo na Mineer fee Asturi , fa dokeer fee Liwerpuul,
fo Yaawuur oxe suteena Almaañ, fa Dipoŋ fa Dipi, fo ngoor ke See-Deniis. - PEŊ ƁETFOƬIKANDEER NE
Yaay, sam o jeg barke !
Andditi ndiiƭ of na fitna a kid um, da ndef o ɗeendoor yiif um fo ƭeen um.
Anddi yoon um, andid xiixire we,
soo neeke xa puum a ndoomoonga, o fod no kirand ngoor o ñoow,
um xeɗang o barke Mbuyukuun Ñaal NqasÑilaan oxe fuuma, a fod no kirand ngoor o ñoow, ta tekit rek ee njeeƈ o ñoow um yoqatee mayu, o ƥeem a xeɗaa ta barke njeeƈ adna fa nqas ne na leelaa.
- PEŊ EETAAND NE