SEEŊOOR NA SEEREER


Ndax wiin we and ke taxna I mudna na pind Seeŋoor, njoit a den na seereer, keeke I layu no ndokand safe eetaand le ne-eena « A pind Seeŋoor» : “O nanangaa I eetit no ke Seeŋoor a bindna, njo’tin na seereer, kaa I mbug we na njangaa mbind a seereer a and ee jang waag o bind na lak fee numoona tig cegu xoox oo, a and ee lak lakas ke moɠee njeg xoox lak fee I numna, fo lak fuu ta waagna waag o ref. O nanangaa a cang in, in wiin ɓaal, a yaac o yoqit, kaa fo kuu, mbaat fo nuu I nanitna nanit a tuɓaaɓ oo, refee lak fee I numna, too o numangee lak koy, a jega mayu kaa andoona yee a waaga ñak o yoin o liir xeeñ of ne lak fee numoona yo’nitan. Seeŋoor fa xoox um a and’aan, ten fee layna yee ”:

Kaa ke refma o kiin o yokwu fop oo,
bo ndiik nduɓaaɓ oxe reefaxam o lad nen ƭaanar.
Nanaam a tuɓaaɓ tigi, ndaa pañtee a layooƭ es a ñoxoɓ!

 


O ÑOOW SEEŊOOR


Na cangtax um ale ta ne’na « Fat a kooraa fa pala yooranaam », Sedar a fiisana in o ñoow um no kaa xotitna no ndeƥandoong boo yaa ta rokaa no maat. No saar oleene refna peŋ ɓetuu nahik, xan I ƥood o ndang, saak ke ta yipna, njang ke moɠna jeg teen

xoox, ndiƈanin a nuun.


Peŋ eetaand : Ndeer Jirool fa Joong

No peŋ neeke, kaa Sedar a ɓis a in ndeer Jirool fa Joong, na jamaane fee ta refaa o ndeɓandoong, ye ta ruuxaa a koƥ. I nan-gilwin : Kaam reef a ƭat, a ƭat ale xuɠu, a reefan a peepeer a banj,
A banj ale bulo ndeer xa qol o nqool Yooga.
Ta nandaam nen arjana faa o ndoog a cooɠ a tan a ga-aa
No ngulmandaan yaa cer um a sumna;
Arjana fee janglooruuma ta ɗaaknaa njaambuur Tugal.
Ndi na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ?
Ke a yiif es a ndamatna refu a ƥuuɓ ale yenoogna yaa kid-a-njaɓraa
Wiin a nqontaa nen buƈ nen a bes Roog fee xaye,
yook sooƥ a ƥuuɓ boo nen fo daag !

O mosel a biinj ake Sinig, a Sinig fa xa tan um, fa banj ake xa qol xa nequ mbidna : arjana fee ta jangloorna, ta ɗaaknaa njaambuur Tugal. O nanangaa ta lay ee kaa ɗaaknaa njaambuur Tugal, kaa ye ta refaa o ndeɓandoong, a sog o xetaa fo duɓaaɓ we, ga’ee na den dara kaa bonna. Labe ndeeƭu, cer ke ndanig a mos, da mbi nen malaaka a kid a pulo na kid no ndeɓandoong. Na jamaane faaga, ret’afulee o Ngas-o-ƥil; o tuɓaaɓ qic’afulee nof um, a seran a cang katsiis fo piryeer, fo tig fo tig, I neatee cal bañañaar ke took tabax ke Tugal ta faarkaa na xa kiid axe na ngaraa : Tiraayeer Senegaale , nuun fog es ɓaal we xa ƥay axe maadna sumaa
ɗuga galaas fa jaaniiw,
An waagu tagas a nuun, a refangee oxe nu ndendtoogna kam xire
Fo-oy um a ref fo leng kut ole na ɠufaa na xa paɠ nuun ?
Xaɠkiim a simat nuun na xa ƥay ministar fo kelfa soldaar,
Koo yalabar um genoox nanaa a tagas alaa na moɠkaa ñof o moocin a nuun.
Nu ndefee rool waa ciba den a yoqna o ƥor, da ñak o niwel
Ndaa fat a woor ee xam faar cal bañañaar ke took tabax ke Tugal.

Kaa giigim den a ngimoogu piɗ cegee xoox no kirin ke Mooparnaas
A ngimaa o ndaag salaŋ yoora paɓe, a ngimaa xanjang fa xunjang
A ngimaa giigim gal’u waa a surutuut den a mbotna
Yaam giigim weene ngimoogu rool we ngenna yoora paɓe mosu ke
A ngimaa ngiin-ngoor, ndaa cal nuun saf’ee den, ƭool ƥaal nuun a xed
.

Fa xire fee na soƥkan maaga :

Ndax yoon es fo yaakaar es a mbaaga tasit neeke ?
Owey a toƥtuwaa yenaa nen a naf taxar, o ñoow den a ɗooɠel,
da ndugñel a ngañel baa naag bacit fo po-oy
Saa njuumel a mbokatel na semb a leng.
Anddatiim a Liksaambur fo xiixire we ngeenuna a yetwaa.
A kanu wey a sipeel a mbar o yetoox dipite ke ƭasiidna,
Saŋe sipel denda fa baŋ ale jangtuuma o foon.
Keeke bindeena koy ? Uh, ndeƥandoong faaxee fe !…
Mexe ga-aa a naf taxar a yenaa no ɗasand o jegee-xoox,
a samaa kam saŋe fa semb ake fo-oy suk muuk a fi’na a qaandiind,
Kaa mee mexey yidaa Tugal fee uupna fo jem adna, fo yaakaar xeet qas
.

Ye ta bindaa keeke, yaaga a ñima o rox nduɓaaɓ ole moɠna feƭar na adna. Tugal feene fo wiin um, a njektir’a lool fo we ta xetit’ina ye ta refaa o ndeɓandoong : Fog es, adna no duɓaaɓ a ñaamaxam tigi ! Anddatiim a den faw
Bo no yeng ole xaye ye i ndetna sinemaa, dee mes
Um yung boo nen ƭool es a ndeer den.
Kaam bindang yaam a safe es a ndanig boo nen naqad,
o torox, mbaa fa nqon.
Koo nqeƈandaamoo, um moof, raƭu fa nuun,
I ndak o mbog o roon, xa ƥay in a ngomraa yaa seek a saltirna,
I Njaƥatiraa a seereer nen o gut, Dargi las a in xa peƭit nen xa ƥek guru
da magin boo nen daɓ Afrik
.

I suur fo ke peŋ ne yipna bo ndiik, yaam I saltafulee : Ndi na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ?
Ke a yiif es a ndamatna refu a ƥuuɓ ale yenoogna yaa kid-a-njaɓraa
Wiin a nqontaa nen buƈ nen a bes Roog fee xaye,
yook sooƥ a ƥuuɓ boo nen fo daag !
Yongand ke ƭik a ndeeƭu a ndend fo tan,
a salit na ƭat cini fa xa cam um xa pagatar
A gar na piƭ ake soswoogna njoloor farna fo poy ke.
Weeciim Kam-Jame le yertooguma foofi laa refeerna o ƥor
yaa njeeƈ a fodna ndeer xoox,
yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ
.

Meeke, a lala in xooɗ cosaan a Sinig fa Mbey, ta ref ke farna no yiif fo ne I nga’taa adna, ñoowtan neen. Kene refu ke jofna no ngim fo ke xotna ndeer in fa Roog : «Yongand ke ƭik a ndeeƭu a ndend fo tan, a salit na ƭat cini fa xa cam um xa pagatar, a gar na ƥit ake soswoogna njoloor farna fo poy ke. Weeciim Kam-Jame le yertooguma foofi laa refeerna o ƥor yaa njeeƈ a fodna ndeer xoox, yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ».

  1. Yongand ke ƭik a ndeeƭu: No seereer, a jega maa wiin we yongaa fo maa cini ke fo xon-faaf we yongaa. Ten taxu a joloorangaa, a ñaaƈ a mbaasel ne Seeŋoor a wetandtuuna a in:Too koy mexe ret’a no Taxar ƥaal kaa Faooy boo gataa,
    ne leemaar ake yertikaa na mbeel alaa Simal.
    Kaam ee Faooy inoor’um, njoloor a fof o njakad,
    cini mbaajaa a inax, ñaal a hooraa nen sooy,
    o kiin a war o waas a ñaaƈ
    yaam ndik a pok o ɓay jini, a simnir fa mboy um.
    A jeg’a saax laa o laaw um a fiɗoogna koƭu,
    andiim ndax saax no ñoow ndax saax no xon-faaf »
    .

    Ahinahin, took keene o ngim fa adna seereer a sose. Keene I and’u.

  2. A gar na ƥit ake soswoogna njoloor farna fo poy ke : A ƥit akeene, a ƥit yiif oo. Refee kaa kiin a fi’na fo kiƈ, ndaa a tet ale andoona yee a ñaalangaa mbaat njoloor a fad, o kiin a moytuwataa, a jeg maa ta wootwaa fad, nen kam poy ke, mbaat njoloor o mbuc o ɗaan yoora ndaxar wo soom kam a koƥ o njende.
  3. Yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ : Meeke, yiif a waaga gap ee kuus fo cini neaa. Ndax kaa layee yee: « Na pec akeene yaroorum, ga fa kid es, nan fo nof es kuus ke ndefoogna no sooƥ ke, fo panoox ke yetwoogna xa sal axe, fa leemaar ake ngimoogna no peel ke, fo xon-faaf we na saate fee fo Daan Maak we layoogna fa mi, a njangnaxam ne tikoorik ke sufaalooraa ndeer njoloor fo yeng o njeek » ?

    Doxandeem a liirangaa keene na tuɓaaɓ, a waagaan o jaxɗand, ndaa I njaɓa yee wo fee refna seereer, mbaat o nan a seereer, jeg o and o xooɗu na cosaan of, keeke refkee o mbet na wo. Waagirang o jaaxɗand, yaam keene refu o ngim in, keene refu ne I nga’taa adna.


Peŋ ƭikandeer ne : O Ngas-o-ƥil

I nga-a ne Sedar a deƥandoongitna, a ɓoow, waagee moof no mbind yaam ke ta ga-aa ndeer xa tan axe fo kam taxar ke, a xettaa yoon goboŋ no Gamb laa Jame. Kaa jeg kaa yaacuuna hup doole boo waagiran o muñ. Ta nand a in nen kaa Jogoy andee and no keene ta ñoowaa dara. Ke baa um a ga’na refu o saƭik xoox no goor ole, a ɗeetin nen oxaa jegandeena pexey. Naaga, ta cooxin labe we ndax da yarin, labe we njangin, a ƥisin o Ngas-o-ƥil.

Ndax xan o Ngas-o-ƥil a waag no ten tig ? Ha-aa ! Ndeer o mosel xa tan axe ndeer Joong fa Jirool fo ke Ngas-o-ƥil a diƈanuuna, kaa nand nen oxaa fañteena maalo fa tegeɠ, a diƈanel mbiij saaƈ ƥor. Ten tax ta foygoox : « Soo xa tobine ndoonu, a pac-pacnaa ɗuga nitaal tuɓaaɓ, um layel ee den ndefatu gaynaak es a koƥ fo mbind. O Ngas-o-ƥil ! Foofi of watnee a koɗom es ».

Ke layoogeena xee xeene. O Ngas-o-ƥil watnee a koɗom um, o Ngas-o-ƥil xooɗtee, mostee, jegtee kumpa nen xa cam axe no tan ole, yaajtee nen a koƥ ale a kaaƭ fo xon-faaf a ndeepatiraa.

Nen a Jogoy fa xoox um, labe we yoo and’ee xil ke damna o qoye in, moɠta Mompeer Laluus fee saq’uuna ye ta suurna, a jangik o Ndakaaru cinj o Ngas-o-ƥil. No ten Seeŋoor waree ref o labe yaam a satik’u xoox bo ta hup. No ndigil, ke Seeŋoor a reeƭna katolik fop oo, jaɓ’ee ke jangu fee fosu’ina uup o ngim cosaan no wiin ɓaal. I mbooga yee ye I ndendandna peŋ eetaand ne fo peŋ ƭikandeer ne, I nga-a ke taxuuna. A lee o kupong took, njool-mi a xooyeel. Na Seeŋoor, xa tan axe ngup’u o Ngas-o-ƥil took. Refee koy ee ta bug o uup o Ngas-o-ƥil. Ha-aa, o Ngas-o-ƥil bug’un o uup, a uup cosaanum, ne I ngaitkan yaa I mudnukaa na seek a tadkandeer ale refna mbaambir. Kom neene reftu, xar Sedar a foswu ? A deaan a in : Ten tax I ñaam’angaa, nqeɗ boo ƈut,
um jaɓnook Gamb-fa-ñiig le foof um a ŋuuroogna nen a cat,
Soƥiid a nuun, nuun Daan Maak we a kid nuun a mbagiɗna fop,
Werdun a yoon fa mi a ɗoxaxam, a raagwaxam ndeer kiƈ.

O goor ole daka nomtu no ruux a koƥ. Kaa naagoogu daket a ɓeed a ret Gamb-fa-Ñiig, a waaƭanik yoon um we faak na pec ake na soswaa yaa yiif a inwanna den. A reta a jaɓnook na caf Daan maak we andna fop, Daan maak we a kid den a mbaagna nga kuu refna, a mbagiɗ fop, Werdun a yoon fo ten, a raagwan ndeer kiƈ. Seeŋoor a seedeana o ɓox oleene sede mosu naa xooɗna. : Ten oo kaa ɗaaknoogu njaambuur Tugal : « Ii, Werdun o mat ! o ɓox ole ɗaaknoogna njaambuur Tugal ».

Ke ta feleerna nanel fop oo, Sedar kaa ga ee Werdun moɠu yaaj o ga labe we yaal um. I mbetand ke I layna no peŋ eetaand ne, ye kaa farna na ƭaakin njaambuur Tugal a eetna feeñ na pind ake ten : « O nanangaa ta lay ee kaa ɗaaknaa njaambuur Tugal, kaa ye ta refaa o ndeɓandoong, a sog o xetaa fo duɓaaɓ we, ga’e na den dara kaa bonna. Labe ndeeƭu, cer ke ndanig a mos, da mbi nen malaaka a kid a pulo na kid no ndeɓandoong. Na jamaane faaga, ret’afulee o Ngas-o-ƥil; o tuɓaaɓ qic’afulee nof um, a seran a cang katsiis fo piryeer, fo tig fo tig, I neatee cal bañañaar ke took tabax ke Tugal ta faarkaa ».

Ke taxna Werdun a ɗaaknaa njaambur Tugal refu yee a jega kaa Sedar a maadna geekaa na yiif um, ta ref tigaa hatna na jamaane fa ta sogaa xet fo duɓaaɓ we. A jega paax kaa ta ga’na na den, ke ta ɓanjtaa den mayu fop oo. Ndax ta waag o waasanit, mbanuu tig a ɗomuuna, a jega o mbiñ onqaa ta farakuna. Keene refu ke seereer a moɠna gayaa ndeer o kiin fo kiin. O retangaa bo a ndeer of fo kiin a sum, ndax o muñanin, waasanin, koo ɗeeta na faak yaam xaye.

Werdun o ɓox no labe we yoo, ndaa pañtee ta waag o yoon fo ten na caf Pangool, too Pangool keene labe we fa qoox den a mbañtan, a nqañtan. A pañtale felee Seeŋoor. A waag’a tax ta fuuxan a den, ndaa a ɗeetangaa na Werdun, a waasanit. Werdun kaa geek ke andoona yee a maada faaxa no saax a nduɓaaɓ, a jeg yirmande fee Jangu fee adinna, no ke ta jangnaa.

Ten fa xoox um a jega o ga olaa moɠna xooɗ, a moɠ o jigid, a moɠ o yaaj oxe no labe we. No labe ƥaal oxe deɓoogna o rak, a ga-aqilwa o Maad Dawid a fecaa mbaambir Arka na Roog , Dawid a ref o maad, o mbec um a war o jafeñ, Arka ne Roog a reeƭu ke moɠ’ina ted na adna. Nen a caaci um, o nogoy oxaa waagna moof fa xa teɓandoong, a jaaywaa yaam a kim den a mbelin. Keene refu yee, a soƥangaa yee labe we kaa njeg o and olaa hupna o and cosaan Seeŋoor, a mbara mbaag o yelef, a mbudwiid, ne labe ƥaal oxe fi’tuuna, Dawid a fi’tin neen, maam-koor um a fi’tin neen. Kas damiran ta lay ee :

O Ngas-o-ƥil ! Bo na nax of ake a yiif es a ngaalataa,
no cal of oo, fa ŋas of oo, a kim of oo,
damatiim dara, a refangee o labe ƥaal oxe deɓoogna o rak
nen o Maad Dawud mbaambir Arka Roog,
A nandtaa caaci es fee jaaywoogna yaa I mboxaa mbecaa :
«Njaga Ɓaas ! Njaga riiti !»


Peŋ ndadkandeer ne : Sukeyna ndi Isabel

We njangna ke ta bindna na tuɓaaɓ, o saar oleeke suxtaa nof in, ee seeŋoor kaa gid-a-ƭaku, a jaageeja ndeer Ngiin Ƥaal fo Nduɓaaɓ. Ke da mbug lay refu yee Seeŋor kaa ret boo andatee ndax seereer a refkaa ndam nam. I nga-a no peŋ ƭik ke aduna yee kaaga mosee naag sax xot no nof um. O yaal yiif nen o yaal yiif soom a waagu ñaaɠnit. No peŋ eetaand ne, a lala in cosaan fee ta jangloorna fo ke ta mupna, soo o Ngas-o-ƥil a doonu, a bug o sañit fop, a huytin bo ta yoq duŋ. A seek a tadkandeer ale refee dara kaa jolna faƥit fee ta fi’ina, a fañ ke Ngas-o-ƥil fo nduɓaaɓ a lafatoorna, a mbugin o suug nen o njambooñ. Faƥit a fiyu, a reefandin no pasin :

  1. Sukeyna gon no tew o ƥaal oo, Isabel a ref gon no tew o tuɓaaɓ: Ta ref nen o cax, Sukeyna tekit saax no wiin ɓaal fo cosaan fee ta yipna, fo ne da nga’taa adna, ne da nga’taa adna dalin Pangool fa kaaƭ fo xon-faaf fo jam fee na ɓoodaa ndeer wiin, Isabel a tekit kaa a Nduɓaaɓ.

    Ye labe we ngarna, ndax layee yee Maria kaa fof a Yeesu too andee o koor ? Kaaga xeƈa no xoox seereer yaam ne ta gaitna adna. A xec’angee na qoox den, a mbaag’a ndoon labe we yee : « Ndi xar nu layaa xa paral axene ? Nam o tew a waagu fudit too mosee yoon fo koor ? ». Kaa koy a mbi’angaan, a njambahinel yeefar fo kaa leng a andeerna. Ndaa labe we mbiyaan de. Bara waay, bilaay a mbiyaan… Ndax kaa ƥisiidee Malaaka-Paax-Kaa fo Wiin-Tedu-Waa ? O soƥangaa yee neen oo koy, nam a mbaagu mbañtit a in cini fo xon-faaf fo Pangool ? Ndax kaa Pangool ke ndefee Daan-Tedu-Waa in? Ha-aa, bara de ! Ba nu lay sabab ! Ƥisiidee a Roog. I layaan boo ƈut. Ke da ƥisiidna refu o fasoŋ o lakas olaa Roog a reefteel. Keene koy a njaɓ’eeru, a ndef no ƥanjaa in, ee yaam I andee Roog. Ke I and’afuleerna kañ reeƭu ne Roog a reefteel na Jangu Katolik, fa Yeesu, mbaat ne Roog a reefteel no ciriin fo Alxuraan fa Mohamed. Too koy I Andee ne kiin a anditkaa kaa ta moseerna ga, mosiran o nan… A retangaa baa nan mbaat ta ga koy, waree tax ta lay ee mosee jeg dara no ñoow um, mosee ref tus, jeg’ee a Roog yeene gaee nanee. Kaa waag o jang qas ke, a raaxin took kiid ke, o laaw um a moɠ o ñoowdandook, ne kim Tantum Ergo laytuuna, a kim aleene Seeŋoor a diyna a ɓekin na cangtax um ale ta bindanna Joong. Tantum ergo a kim katolik oo, Tomaa Dakeŋ fa Tedu fee bindin. I njo’tin na seereer :

    Sakarmaa fa mbod neeke,
    Koo fat I ngooknu, ndagwin
    Fat kiid a xeƈand qas
    O ngim a qeeñ a in a rodandu
    No keesel a yuxum cer.
    Fat I simat, tagas a
    Roog Faap fee fo Peenqe
    Boo faw da ngulel tedaanga fo niwel fo katil
    Mbokat teen Yiif tedu le fokatna den
    Amiini

    Ndigil oo, a caageej a fada tigi. Adna fa nqas soƥiidu in, wiin a njogoliidin nen a toq no kenar. Kaa koy genar we mbug’ee nday no ngenar. Kaa njegwiid lanq ke, a ndoon teen a mbug o sañit ke ñaaɠnoogna saax le. Ta nand nen kaa Isabel a soƥiid a Sukeyna too bugee gendir fo ten. No ten, Sukeyna kaa xaadkaa rek :

    Nanyo famb a fakaa
    Ya es a xoyaam
    A lee: « o Nduɓaaɓ ! »
    Um farakoox a lingeer adna

    Kaa layaam ee: « O yaal es » !
    Um geenu, xa ƥay a letnoox a cungaa, um war o jil
    – Foonaam, Sukeyna !
    Uh ! Ey ! Adna ƭik kene ndaarna a siiknoor nen sund !
    – Foonaam Isabel !
    Waagatiim o jektirand o pog faap fo pog yaay,
    Ta tax um jaageejaa ndeer ɗik weeke a yiif es a ngirnitoogna
    too um bug’u xa ƥay den a mbokatoor a yungat xa ƥay es.

    Sedar kaa reefandin nen a nax. Ya um xoyun, a layin ee: « Kor Sanu, ndiiki de fog ɗik wey, o waag o gilig oxuu feloonga na den ». Meeke, fat I and ee Jangu fee kaa ɗeeteel nen a yaay, na tuɓaaɓ, « Sainte Mère Eglise », ta tekit «Yaay in Jangu fa Tedu fee ». Refee yee Ñilaan na ne-eel. Oxe bugna jang o leng, a waas o lakas oxe kañ refu Jangu fee. Ten fa xoox um koy a waag’angaan sepankaand a cil ale. O naaga xooxaa o qol boo sepanel o and ee a jega kaa taxuuna.

    O piibind oxe xe geenwa, roog ɗik we ngeenoox, a letin xa pay, a cungaa. Na an a retkaa? O ɓay na an na den a jangkaa ? Uh ! Ey adna ƭik ke siiknoorna nen sund ! Sedar oxe jaageejaa yaam ke moɠan’uuna ta fokat xa ƥay axeene, a pokandoor a den, a geek a den, a harin a den. Me ta refna a jangangaa o leng na den, a yung boo faw, yaam a mera den; a mera hirnaa fa den too dara soƥ’iran teen, a refangee baneex jooɠ a kid den fo pelel xa ñuxur den.

  2. Sedar a faña faƥit. Bug’ee serel tig, bug’ee sepanel dara. Ndaa koy, kom neene reftu, xan a doon a yaaya :… A soƥangaa yee waxtu a ƭeetlax geenwu, um war o jil
    Jilaam ñosombil xa quluɓ, jil nqeñ fa xa coc,
    Jil a banj fo cooxe, jil o pamb fo-oy es ole huyteena,
    Jil a ƥala, jil riiti fo mbak a saxal, jil a kim-a-yaand !,
    ii, a kim-a-yaand o mat !
    Kaam ee jilaam a luuƥ ale na foyguwaa o yeng o njeek
    nen o ñuxur malaaka Roog no muukandoong adna,
    A yooroox poy pagatar ke no we mboomteena Tugal.
    Jilaam xeet no wiin ɓaal we ngali’na,
    Jil paadoole ke fog es, jil xooxoox adna kuluhum.

I mbooga faw ee keene ta doonna, nu soxlaee njo’tanel o ten. Kaa xool qac nen njoloor o mbuc. Sedar a jila ñosombil xa quluɓ, a jil a ƥala fo mbak-a-saxal, a farit paadole, a « jil o pamb fo-oy um ole huyteena fa luuƥ ale na foyguwaa o yeng o njeek nen o ñuxur malaaka Roog no muukandonng adna, a yaaraa a yooroox poy pagatar ke no we mboomteena Tugal ».

Neene mat a fi’u ye retna, a jangik Tugal, a ret baa jangnaa. Ye xire fee garna, a waag’a moof, mbaat ta ɗofit o ɠuf, a lay ee xire no duɓaaɓ oo, ndaa fi-iran. Kaa ret a walaŋteeru, a ñoxorkel baa muj a damel a ɓekel kaso. A jila ngiin. Kaa koy yooɓee, yaam a taxa ta layel ee waagee ref o labe, weeke mbiyin oxaa na ɠuuganaa duɓaaɓ, lakas we njalan, waana mbuuxanin: « Ten tax oo gend of a mbuuxanong, a sepong o xooxik lanq ke ».

I mbar o lay ee Roog oo Roog, yaam ke ta bug’ina refu fapoox, a « moof na pelyook nen o paal o tafax o palakaand no kurcala, a telaa a luuƥ ale na yegnitkaa o jeg-a-xoof of no saax le », a refik a luuƥ ale na yoɗukaa took, a lambin fak Afrik, fak Ngiin o Ƥaal : « Ii, soom ndax um ref a luuƥ of ! »

Bo I ngelko fo ndokaa no peŋ nahkandeer ne, xan I mbetand a nuun ee kaa bindan a in o ñoow um, no kaa xotitna Jirool fa Joong bo no kaa jofna no ref yaal saax le, yaaga o leng galagiran.


Peŋ nahkandeer ne : Xar Seeŋoor a refu ?

No peŋ neeke, Seeŋoor oxe asooraa fa xa elew axe ta jangnoogna Tugal :

Nuun we tiiƭ es fa baneex es,
fa kid nuun ake nga’keerna xa puum es

Ta ref fa lay fa njaru ƭeetaqinel. Xa elew axeene ndefu tiiƭ um. Ten na jangnaa den, a sooxaa na den yiif, a yaraa den, ne we ndimna den a yartoogna den. O wootwangee sax ta ref kupun. Ndaa koy a anda xil ee nga’kee xa puum um. Menee, yiif na ñaaɠinkeel, yaam Seeŋoor layee den ee xan a xon ten fa xoox um too fumee; layee itam ee xan xa elew axeene adwin na semb. Ha-aa. Ke ta bugna lay refu yee moofkee a jangnaa boo yaa ta fuumna. Wiil um le da nga-aa, baa mbuumaa soƥkiran na cangin. Yaam fa xar ? I nqaɠ Kor Sanu doon a in :

Fat nu and ee naa moofum refiim rek o kaynaak a qoox wiin ran
na biinj a piitu ke na safe ke.
Refiim rek foksineer fa mbaax faa na ɠuuganaa we adwanuuna
Doon teen ke um muuɠwaa moɠ o may xa ƈeel es.
Kaa refiim rek naa moofum o yoon o yarwu,
a waag a tokax, ke rokwuuma xa gaŋ fop oo,
Doon teen and fop na Tugal fa nogoyu
fa iniwersite um fa nogoyu fo lakas fo lakas.

O kaynaak a qoox wiil ran : wiil no tuɓaaɓ. We moɠna ndef duɓaaɓ ndeer duɓaaɓ, kaa wiil den a ranig, da ndef moɠ o jaak we ngenna no ɓemb-Roog o janoon Saax-a-Nduɓaaɓ, nen saax laa Suweed, Daanmark, Norwees, Fenlaand mbaa Risi. A biinj a piitu ke na safe ke, refu a kayit ake na mbiyaa safe. A kayit ake kaa ndaning, oxuu refna teen a nandtaa gend um, a refangee ke da yipna. Ke taxna ta lay ee kaa mbiit refu yee o naaga jangnaa, a safe leng kut ake na njangniteel no kalaas oo kalaas, doon teen ngaynaak a ɓisiid na xalaat a biinj, a biinj a ƥisiid o fiitin.

Calel ke ta fiyaa ndiiki, ndefee ke ta fiyoogna naa ta moofu. No ñoow um, a jega mayu lakas kaa ta fi’na. Ten tax koy baa a tokax um ale retna bo na xa gaŋ, o yarax um, fo kelfa um ke ta nananaa yaam a ref foksineer fa mbaax, a tax nu mo. A ñoowa na adna kaa refeerna keene, a ñoowa na adna faa referna fee xaye :

Nuun we tiiƭ es, kaa ndeƥandoong es a nogoy
boo nen mberaandoong adna
Too mi fa xoox es um moɠ o ref o njaaƈ njeeƈ Roog ne
Ñaal ne feet a gaajukaa no xulanq mbuyukuun
.

Ndeƥandoong es kaa nogoy. Mexe refa o ndeɓandoong yaa fa Maam-a-ɗiis-a kid… Meeke, tig a ciiƭ a daka gar, tig no noon, tig no kiin oxaa na rimnuwaa retaa, moɠtaa ta doon teen ee: «Too mi fa xoox es um moɠ o ref o njaaƈ njeeƈ Roog ne feet a gaajukaa no xulanq mbuyukuun ». Ye ta bindaa keeke, yaaga o waxambaane refu, a doon teen a jangatinaa qas, ndaa keene waagee ref muk ke ta neaa. Fat I mbetandoox a ƭat den alaa Eliisa faa Gaaɓu : … Xa coong um ngup’ee in took, pis xire um mbaag’ee mbid a in o kurkeƥ, neatiim ƭool yeeq den a yul a kid in, mbaa duleer um a nquf a in.

…Kaa njedo ne mi daaw o ñol, o leng jolukiran nen fo rof fo xas.
Ɗeeti rek xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na xire !
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na taɓala xire, fa taɓala xa piloor !
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, poroɓla fiat a eel !
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, xa piloor a yuuraa
nen mbiyaam andee a simid, yiif a ret baa weecit ee
roog a mosa ƈeewkaa a ngimaa, kaŋ ke mbeel boo nen a kas.
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na susma !
Soo koy moxolaare sutoox a liilaa pay dee bacit fo po-oy,
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng paam a banj ale Eliisa
a salma fa kas ee picit nen tooroog, a layaa sabab !
« Almaami ! in we mboomeel de !»
Jooraam xa peme es fa xa peetaax no ngañ,
Fes fop a cinj bo no faɗ we ndeeƭna a toodok a ndok es
rew we yaay xa ƥees, a sak ake njuurtoogeena, nitaal fo sutaan,
a palasoor, o sam ole reeƭna ñiiñ fa ñiig, fo ƭool ne fuuɗuuk’ina.
A salma-koor ake, koo nqilyo no yeng oleeke a ciiƭ a ndimnookaa,
Nqilyo ndeer o yeng oleeke na lastaa ngiin maak.
Roog ndok ! njedo ne mi muca, a fecaa dañaa nen mol,
Nen xa ƥees axe na xa pem xa yelefu xe, lingeer ƭik keeke
o gali refatna ñirax den.
Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den,
Da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maat
Too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem
no xeet ke njegna fo jem

No leetarum ole « Um bind a Lingeer », keeke falaktu: « Ndaa a jega beenuur laa na naƥnaa mukit in, ta moɠ o mos nitaal wurus !… Lingeer xan I sutu kaltaa, ndef o kor Jaaniiw. Ɓeki keeke no ndoktal yiif of, Lingeer. In na ndefkaa Asamaan fa Lanq ». Nu nanangaa keene fop a waag o jeg, kaa Seeŋoor a mudnoox na cosaan um. Mosiran o fes a cinj, yaam a lee : « Kaa saacuur a sanqaam, gawul no gelwaar a njoktanaam cosaan xeet es ». A soƥangaa yee boo fa ndiik keene deyee nuun, bo I ngelko fo muukaa peŋ neeke, I mbetandahin ke ta layna : « Mi fa xoox es, mexe reeƭa o taan no taan es, ref o laaw um fo kurcala um, ref oxaa yoq’ina na carind Eliisa faa Gaaɓu, na pec alaa fiis’eena a faambir fa carind Almaami no joong Fuuta Jaloŋ ».


Peŋ ƥetkandeer ne : Xar Seeŋoor a naru ?

Ye ta layna xa elew um ee nga’kee xa puum um, ndiiki xar a naru ? A naaga daket a nomtu na yiif um akaa faak. O ga-angaa ta fiyin, kaa Senegaal faa faak fogree fa Senegaal fee xaye : Maad we meen a ndeeƭu bo ndiik. Nu mbetandoox ee Maad Maye-Koor oxe saaya na no ñaal 3andeer o Nqool o Ƥendenjira 1969 rek, cinj endepandaas : « Na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ? Kumba Ndoofeen Juuf maadwoogu o Jaxaaw, O tuɓaaɓ oxe garit took, a taatnaa a Mbey fa Sinig. A inu’angaa caloore no daan um fa cunjung a adwanin… ».

Kumba Ndoofeen feeke, Kumba Ndoofeen fa Ndeɓ soom a waagu ref, yaam maat um oxe fooge no kaa xotitna na 1897 boo 1924, a soƥkoogu Seeŋoor a jeg ngap xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa tadaq (xkd 18) .

Seeŋoor a and’a yee a jega maa o rimel um a reef’angaan, fo nuu ta jangitna jangit oo suurkee mbaat bo ta suuraa a xij. Ten tax ta wiƈaqiloox ndeƥandoong um, a ga ee baa um fa Kumba Ndoofeen kaa mbi’roogu : « Tokoor a xoyoogu baa es, da njoktooraa, a pokniraa pis paam o maag ole Mbey ».

Ndaa koy dayee meene soom. A dama na yiif um o maad o nand ne Kumba Ndoofeen a reeƭna, ta ref o kiin xeeñ faax, a laabiir, o maad oxaa na widaa a saax um, a nan-gilwaa ke wiin um a ƭomatwaa, «… o maad o ngelwaar a widaa a saax, a nan-gilwaa we na ƭomatwaa ». Jamaane um a naat’a itam, jam a ɓoodaa kam saax le : « Tiiƭ a mbod took, njeeƈ a fod a nafir den », ta foŋik cosaan : «Ta nan-gilwaa o ñuxur taxar ƥaal ». Ndax ta muuk, a ga-a yee mbind faap um a njeg’a niwel kam a Sining : « Bes, kam kirin, o Koor oxe kaa nagoogu ɓusiid a lool, yaam o nqilimb a foyguwaa caloore ndeer o maax ».

A lalta yee o rimel um refee ke na harinkan na Senegaal fa nqas fee refna mbaambir, a adax a doonel na cang. Yaande Kodu itam a a ɗeetaqilwa keene, a and ee buleet seereer a ref o maad. Fog no kurcala no gelwaar sax taxkee o kiin a waag o dodu. Pitik oxaa naageerna ruk no ƭeen-yaay no Gelwaar a dodu no saax le, moɠtaa ndeer seereer ke. Yaande Kodu naaga gimaa yee « Lewo Kor-Joor o Maad oxaa no seereer », refee yee o maad no we numna a seereer a neaa. Ke ta bugna lay refu yee ten refu o seereer oxe eetna dodu. Ndigil oo, Seeŋoor a ɓakanda a xoox um Gaaɓu, ndaa fodnum and’un yaaga bindafulee? We inoor’ina Gaaɓu fop itam, a yooniid fo Gelwaar we, ndeeƭee gelwaar. A jeg’a dag fo ñeeño a ndeer den.


Peŋ ɓetuufalengandeer ne : Xar a andu no maat ?

Faap a niwel kam saax le, o Maad Kumba Ndoofeen fa Ndeɓ a garaa na caf baa um, ta jang boo xoox ee feƈ fa dipolom ne ta laytuuna no Nduleer ne, ndax a waaga tax ta ref o maad, moɠtaa o maad o paax ? Xar a andu no maat ? Fat I nan-gilu ke ta doonna:

Mi fa xoox es, mexe reeƭa o taan no taan es
Ref o laaw um fo kurcala um, ref oxaa yoq’ina na carind Eliisa faa Gaaɓu
Na pec alaa fiis’eena a faambir fa carind Almaami no joong Fuuta Jaloŋ
.

Ten reeƭu oxaa yoq’ina na carind Eliisa fa Gaaɓu, a carind alaa ref na pec alaa fiis’eena, a faambir fa carind Almaami no Joong olaa Fuuta Jaloŋ. Ta tekit ee a mosa adwan wiin um. Ke na taxkaa da ndaayit maaga refu xire, da mboomel nen puufuɗag, a salma-koor a mayu yen. Xire keene we mbiyoogna den reeƭu siriin we mbug’ina njootin lislaam ndeer Cedo ke : « Almaami in we mboomeel, ndaa gaci reefkee in. Xa coong um ngup’ee in took, pis xire um mbaag’ee mbid a in o kurkeƥ, neatiim ƭool yeeq den a yul a kid in, mbaa duleer um a nquf a in. Kaa njedo ne mi daaw o ñol, o leng jolukiran nen fo rof fo xas ».

<iframe width=”560″ height=”315″ src=”https://www.youtube.com/embed/ZVzapwYycLI?si=z-nzPg2g4EgJsgCn” title=”YouTube video player” frameborder=”0″ allow=”accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share” referrerpolicy=”strict-origin-when-cross-origin” allowfullscreen></iframe>Nen o Maad Kumba Ndoofeen , ten oo a mos’a saƭik na cosaan um, a gayaa njedo um fo jom le ta yoonitna, jom leene ref jom laa daarna, a ref na ñoq ye a paan xire innoxna, a ngar ndax da tuub : « Ɗeeti rek xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na xire ! Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na taɓala xire, fa taɓala xa piloor ! Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, poroɓla fiat a eel ! Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, xa piloor a yuuraa nen mbiyaam andee a simid, yiif a ret baa weecit ee roog a mosa ƈeewkaa a ngimaa, kaŋ ke mbeel boo nen a kas. Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na susma ! Soo koy moxolaare sutoox a liilaa pay dee bacit fo po-oy, xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng paam a banj ale Eliisa a salma fa kas ee picit nen tooroog, a layaa sabab ! Almaami ! in we mboomeel de ! »

Xire fee miña, a ɗom lool. Ye da ngupeena doole, Sedar a lee : « Jooraam xa peme es fa xa peetaax no ngañ, fes fop a cinj bo no faɗ we ndeeƭna a toodok a ndok es rew we yaay xa ƥees, a sak ake njuurtoogeena, nitaal fo sutaan, a palasoor, o sam ole reeƭna ñiiñ fa ñiig, fo ƭool ne fuuɗuuk’ina. »

O maad waraand o dam fo tikoorik um fop. A jega kaa andoona yee a hupange doole na xire, kaa warin o daɗin, a ɗasnin mbaat ta dox a den. Neene oxe hupeena doole na carind alaa Eliisa fiyu. Ke yoqna refu ta fambir fa salma-koor um ake ndoomeena. Bugee da inoox, a ñoowik fo nqaraanaq. Ha-aa, ke ta bugna refu da mbaasloox, nen a ciiƭ alaa waagna xon mbanuu feluuna. A mbiya jaloore, a ndoomel kam jaloore. Yaag koy fat a mbaditoor jaloore ndax a ndimnuwangaa o feet olaa feet a ndimnoor jaloore, a ndefik wiin maak : « A salma-koor ake, koo nqilyo no yeng oleeke a ciiƭ a ndimnookaa, nqilyo ndeer o yeng oleeke na lastaa ngiin maak ».

A jega koy waa mucna, ne ngoora sooɠteerna na salma-koor ake ndoomeena : « Roog ndok ! njedo ne mi muca, a fecaa dañaa nen mol, nen xa ƥees axe na xa pem xa yelefu xe, lingeer ƭik keeke o gali refatna ñirax den. Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den, da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maa, too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem no xeet ke njegna fo jem ».

Maadoox Sedar a fosooxu, a fel o jaf um olaa faak baa and ndax a anda tig no maat, o jaf olaaga ɓisin Eliisa faa Gaaɓu, Eliisa fa Gaaɓu lalit a carind no maad, o maad oxe dak na xire, xire fee lalit jom, jom le damloox, a fañ boo fapit yaam a ref o mbap cedo. Ndax o ax den sooɠkee, lingeer ƭik a naaga daket, ke da ngali’na fop oo, a yoon fa ya Siga Baƈal fee soosoos maat.

A salma-koor akeene yenitna na xire faa Eliisa Lewopool a koocaa na ndok o Yeng a Sinig, a bug o ci a den da ndimnoox : « Ndew, heƥandi o lampa le, Pangool ke sutwiid, a as a in nen o kiin fo ƥeem. Fat I nan-giloox o ñuxur Daan Maak waa Eliisa. Kaa nen a in we ndaayna, den itam mbugee mooc, o ax den a sooɠ a lanq. Na ndok aleeke a ciiƭ a paax a sookaa, ta may fo suun, kaam bug o nan-gilu xoox es le took ngang of ta sum boo nen ɗaŋ laa sogna sutoor no hinde ».


Peŋ ɓetuuƭikandeer ne : O Maad o nand num a bugu ref ?

Diiru maat a yooɓa, diirwan boo jegin a yaac o moɠ o ɗom, jegin, ref o maad o paax, jof, laabiir, ref o caajal, jeg yiif, muñaa, moytuwaa, jeg fula fa fayda a moɠ o ɗomahin. Adwan saax, teeteel fop, fodand fop, fañ o buubaa ɓakandaa na xoox of fo wiin of refu ke yaacna xox mayu no we adwan a saax wiin ɓaal. Ye Lewopool a bindaa safe lene, yaaga refafulee peresidaa, ndaa pañtee, nen o yaal yuuƥ fo pexey, ta horu mayu yaaga fadiidafulee, ne ta laytuuna na « Caka » : « Mi mat ɓeku ɓaax kam a koƥ a qonu leene, buɓin, raaɓ daaƭ jegee njiriiñ le. Ne qooxoox a fiaa ngañ. Kaa ndaw ke mbar o ndefik a tos no njang ne fambreena ». A yiif um a buɓtu, yaam maat a yaac o nand fo joc olaa xa par xa pagatar a naagna filiñ a saaywaa, wene saq dangat, wanaa ndoq liim, weeke suum, fo lakas pagatar. Ndaa ngiin a adnange rek, fop a waaga xen ñang, a cinj of a mos. Ndax Yaande Kodu laykiran na xa kiid axe na ndoonukaa yee : « Woy naa la yoo Lewopool ! Boo tëdee nelewal sa ginaaw bandaŋ »? I nan-gilwin ten fa xoox um :

Yeele yaay ! Xam dak o gim a Yaaram fee !
Fat a koora fa ƥala yooranaam !
Lingeer, wo jegu kim wurus alene, ta moɠ o joot o nga-atinax
Kaa maaɓaayo ! Refiro ndondand took onqe xeet of a njeema,
Refiro o maad o soxodu, ɓuusaa onj den !
Koo ref a pec a qaaɗu, tap a may baa ndaaxel,
a mbaag o mbaanin a den fo nuu hiid a nandna.

I nana a betandax a mayu no kaa jofna ndeer Seeŋoor fa xaaliis. I anda, nga ee ye ta refna meen o teem feeñ’ee sen na politik, I neatee xa ƥeem. Reeeƭee oxaa na gindaa halal. O leng no we mat’uuna seedeanaan ee ye ta ɓisiideena o nqaaliis onqaa hatna na safe ke ta bindna, kaa naag cum, a xor, a kid ake nguy, ta layin ee : « Ɗeeti rek ! Kene de xaaliis Seeŋoor oo. Keeke calel es oo… Kaa bes um retaa boo laamit a xoox es ndax ndabid peresidaa jombiraam… »

No kiin o cofu, o kiin wargal, dek xaaliis ta ref ndabib peresidaa waagaan o jaaxɗand yaam ta and ee calel ke kaa yaaj too nuu ta saxitna yoo a jega waa njegeerna naa felna den kam saax le. Ndaa ref peresidaa, ɗoftaa saax a jof mbaambir itam a ɗoma, yaam a jega waa andoona yee yaq fo mbumbaay a adnu, ne Sedar a jusnituuna : « Ii, soo da ñoowdandaa ñiiñax fa nuukuur a kacaayu ».

Saax laa adinna o mbumbaay, a kalfataa calel, too oxe adwanuuna naag jiŋ, a adin yiif um soom, a ɓonu xalaat yaam saax le ñak mayu ke na ñaaɠnaa adna : Kaam ee ndax fañ of a ndiƈatoox, koo naag jiŋ nen saŋe, layatiim ndangaan, ndaa o mbañ-gaci, refan a den daga, fo tul naa na dekaa a kas fa salma, da nqaaɠtang. Lingeer a parak a nahak, xan xeet of a simatel yaam wo, danq a tagid of a yooroox o don of ta gaaf jam. Wo refu xeet of.

A anda itam ee ndax saax a jof baambir, a qooq na eetka, ne ta jilit’ina paadole adna kulum : « Lanq mosee maas, xeet of a nqooxan ». Ndigil lakas ne ta warna ɓekit yiif refu yee Senegaal o fog o ɓor oo, too muu liir a qicteena o gend um a jaaɓ : « O ref o teem, daaw fo-oy Seereer fokat Mbulaane. Cey xeet keeke mbokatoorna kam xa paɠ es ! Koo nqaɠyo um fox, nan o ñuxur a keel po-oy pokatooru, kaam ee ciaamoo um nan a kim Afrik faa feet ! ». Yaag koy I nga-a a toodook maat ne ta bugna dalin :

  • Niw o jeg saax le, fañ o ref ndodand took onqe da njeemaa, fañ o ɓuus onj den fo onj den.
  • Jangin a den fayda calel, da mbaas o ndef no ñoowdandaa ñiiñax fa nuukuur a qacaayu. Keene, a cang fa yar soom mbaagun o ngarit.
  • Fokat fop yoora daraapo leng kut ole, fi ta ref saax leng, a ref xeet fa leng.
  • Ɓis saax no wiin ɓaal no xetand o niwel adna.

Keene ta yuuɓna xan a xooɗandin no peŋ ne na garaa.


Peŋ ɓetuundadkandeer ne : Maat nand num a bugu dalin ?

Bes kaa I jom’aa yaa I nanna yee a tok Seeŋoor na polotik o mbet oo. A and’a xil ee xan a mos o ref xoox saax le: « Lingeer ! Kaam war o inu fapu, yaam yaakaar ee xan bes a gar, um wat o joor adwanong, gadu o sam of no nqetand xeet adna. Yoon of na ngupkaa yoon Gongo Muusa na ƭat um alaa Peŋku yaal meleƈ ».

Ndigil oo, na pind um a fosooxa letin saax no wiin ɓaal, a letin Ngiin Ƥaal mbaambir a kid adna fop. A fapwa, a nar o lalit ee Afrik Lingeer oo, Lingeer feene ref lingeer fa nqas kam adna fa nqas, adna feene jeg o xetand olaa jombkeeruuna.

O sas oleene, Seeŋoor kaa fiyin nen o sas Roog. I mbetandu ne duleer we ndettoogna koƥ a ƥor alaa, a ndiƈatoox ngenand no wiin ndax yiif den a waag o jasnoor fa Roog. Fat I mbetandu ne Yeesu retit’ina na koƥ a ƥor alaa baa jeg maaga o nqool fa xa yeng xarbaxay. Saŋ Batiis itam na koƥ a ƥor alaa reeƭu, nen mayu lakas, bo no maad Dawid na Kim a Tedu ke na Biibal Fee : « Roog o Yaal, mexe saakang. O laaw es koo sooɓin, cer es a ndiirwang na koƥ a ƥor a beeru leeke ndoq foofi reefeerna ».

Ndaa xam eet o xaañ kam a koƥ-a-ƥor ale yook a reefeerna,
lanq ke mbitnu, a nqool qac, um bug ta ɓogid ndeyaƭar es,
A ɓogdaam ndax ke nduɓaaɓ a xaɓaxama yirfu.
Sam a qoolaand um a ñexetu ɓogid a tagid es,
o ñoxole of a ɓogditaam fo ut,
muuceek es ee cel a mbañ o nduq foofi a ngas boo pes ƭik takwiidu,
nen ngeeleemb njegu nox.
Xam xaañ kam a pec o Ɓemb-Roog o janoon,
Xaañ kam Misiraa fee no lup ke fa pooɗoom a maak ake
Ndaa waasanaam a nuun a Firawoona fee moofnaxama na ñamaak um,
Waasan a nuun o taan no taan es oxeene no nof yeeq ke
.

Yaal o and we ndeer in, nen a Siix Anta Joob mbaa Ki-Serbo, a njaɓa yee mayu na in, in seereer, Misiraa cosaanooru, inoor maaga : «Xan yaal o and we ndeer nuun a lay a nuun ee no Ɓemb-Roog o janoon a inoor’u nen a cosaan es fa maak fee dugñeena ».

A toq um no xetand o xas adna refkatee wurus, nen a yaj alaa Kaŋka Muusa yaa ta retaa Maka. Ha-aa. Seeŋoor a anda yee halal saax tigi tigi wiin um oo, wiin weene ndef paadoole ke, fo yaakaar surga ke na ndabdeel waxtu fuu refna xa tuusu xa nahaq, jom a doonel no torox olaa faak ndax o feet a waag o fel. Ke ta yaakaarna fi a toodook naatange saax le na ne-eel :

A toodok ake ngeenuna ndefatee faɗ cuni nahik kaa o kiin oo kiin
a roxonduna wurus, ndaa wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik,
Kaam ee paadoole cuni ɓetuu ƭik neewu doole taa njeg jom,
a ndoxondu halal xeet es, ta ref halal ndigil.
Layatiim wurus, mbaa xa peme, mbaa a ñiiñ fa ñiig,
ndaa ke paadoole ke nqooxna, fo yaakaar surga ke na ndabdeel
xa tuusu xa nahaq waxtu
Fo torox saax le walteena ye duɓaaɓ a mbanteeraa wiin ɓaal
Fa xa kooniit axe ƥaxeena a saax ɓetaa ƭak,
Fo onj no wiin ɓaal le dosteena xa qol a ƈanq sukur fa xa qol faliit
Fa kim ake ngimeena a mboygoorel a luuƥ
Fo sawar ole tax’ina wiin a mbec baa soroxole !
Kaa ndef wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik,
paadoole cuni ɓetuu ƭik neewandwu taa njeg tiitar, a ndoxondu halal xeet es,
a mbapoor Doole fo Njedo fo Njaambuur.

Ye a saax no wiin ɓaal a njegatinna a qoox den na xa kiid 1960iin, fop war’e sosatin. Ye duɓaaɓ we sogaa ndokiid, ekol njeg’ee. O ñoow no wiin ɓaal fo ne da nga’taa adna tig lakas a reeƭu. Ye da mbadiidna, a ndalna qas, maat ke in a tasel, cosaan fee dugñel, a feñaxel. In fop I ndeta boo merat o ñoowooƭ den. Njegatin a qoox in kaa laamit’u I pokwatin o ñoow in, nqalatatin me I mbarna ndeef.

A jega saax akaa lanq den a njegna mayu kaa adna fa nqas fee jirñooraa nen wurus, fa petorol fo njelem. A saax a lakas ake koy njegee keene fop, Senegaal a fog na den. Refangee fosfaat fa a aareer, I njeg’ee dara lakas, a refangee mbaal liƥ. Yaag koy oxe eetna ref peresidaa kaa war’u jokandu no yiif um, a fiisatin a ƭat saax le, a ɗaap kaa ta waagna dam baa jof baambir. Seeŋoor oxe doon’a fop na cang a cegu fayda le na ɓisiidaa o waag. Ten taxu jeg’ee no xetand adna maa o Senegaale reeƭeerna, da ndoonel na palaas a maak.

Cinj kaaga, a jootna cosaan, adna fop a andat saax le yaam cosaan feene foŋkel. Fat I mbetandu Tiyaatar Dañel Sorano, Bale Nasional, fo lakas fo lakas. Roog a dimleaan, a nan a qeƭ um aleeke : « Soo koy o ɓay kuluhum a pokaam, um waasloox, gaɗ fop es no Mbeq onqe na ñoowdandaa adna ceejeek ».

No peŋ neeke; I nga-a ne Seeŋoor a fosoorna saqit saax le, fo ke refna yaakaar, yaam ta and ee keene refu doole in. Ndax kaa we moɠeena and no saax le ndiiki refee jeejeek we ? Adna fa nqas fee laamtun, a lalit ee Sedar a ga’a fop, a and fop nen a saltiki.


Peŋ ɓetuunahkandeer ne : O niɓaan maat, maat o niɓaan

Na in, o andangaa tigi ke peŋ neeke fofna, xan o ga ee no ke moɠna yuɗnu na pind ake Seeŋoor a fogu. Fat I mbetandoox ee kaa fosu o saqik saax le. A ɗeetaqina maat nand ne ta bugna fo ke warna ref ƥonax um ndax saax le ñaaɠ, a naat. No peŋ neeke koy kaa faambir fo ke ta sepeena, a ga ee a fofa lakas kaa reefeerna baneex. A ga-a yee maat a fofa mayu kaa yiif a naageerna gomaa ndak fo ndak. Kaa adwan saax a ref tig meɗu, yaam wiin juni cuni ndeɓ xa ƥay den na wo, fop a yaakaarong, no kaa xotitna no tuufe-duufe bo no ñaamel, a gar na cang fo wod-fo-ɓaal, na cik fa cikax. Cinj Roog, saax le na wo ƭeetaa, a yaakaarong :

No yaakaar ñaal ne xaye laƥ kelfa malaaka dalna
bo o maag ole Som fa Seen fa Reŋ fa xa maag xa qofu
Batand Tugal ee bacit, tuñ po-oy a naag sur, a tax xeeñ es a maasaa,
Kaam war o saƭakinu muñ ke sepeema.

Oxe fosuna ref yaal saax le naaga cook na pec akaa faak, da ƥisin Tugal, moɠtaa goma maag olaa Seen fa Reŋ, ta ga-atin a den ndeer xire, da yaxig coy fo po-oy no wiin.

A anda yee xire feene, oxaa adwan’ina saax jaw’un, adna fop a ndoxanel o ten, ta ref Xire Adna, I moɠin o and no gon um duɓaaɓ, Deseem Geer monjaal. O nanangaa ta ne-el neene, kaa a saax adna kuluhum mbog’u teen, bo no paap in fo maam in. Kaltaa we ƥekeena na bato a ƥisel a ñoxorik Tugal, mbaambir o Ndakaaru a bato xire no we mbar’ina fa Deegol a ngomrit’u fo we ndeeƭna meen, a mbarit a Peteŋ fee adwan’ina maat naa Faraas fee Almaa we nqaw’ina.

Seeŋoor kaa wondin a cangtax ale, ta garit nen o cax. A anda xil ee ten oo maat a bugu, too a refangaa o maad, a jega kaa a xewangaa, a waaga ɓek saax um na xire, ɓek saax na xire ref warnoor fog of juni cuni. Ndax ten fa xoox um a pareaan o fi ? Ndax kaaga naagangaa xot no yiif, waree nomtu a cinj ?

Ha-aa. Ke xeeñ um a maasaa yaam tuñ po-oy no wiin ee sur na xa ñis um fop oo, kaa war o dak, a suur, yaam kaa sepel o ten. Kaa war o fi nen o soldaar oxaa wareerna daku a cinj, fo nuu ta ɗomitna ɗomit. A ga-a yee jegee doole, a yoq kotoŋ nen ye ta refaa o ndeɓandoong. Polotik o joc oo, a ref o niɓaan, o yeng o sisaaƥu laa tig andand a naagna filiñ, dara wooree. Nen a faak, kaa bug o jaɓnook na Tokoo Waali fee waxwooguuna, a teeteelan na waxtu fa nand neene :

Fat boog kirand nuu refna oxe na dendaa fa mi nen mbelyook a yaalaam.
Tokoo Waali, ndax wetandwaa ye um ɗaanaa no ndiiñ of,
Mbaat o damaam o ɓay, taatnaxam kam o niɓaan,
Xa qol a mbid a in, a neq, a niɓ, xa qoor a mbar took a yidaa daaƭ fo taxar ?
Ke widna in fop oxe cel.
Dara, a refangee tuñ a koƥ, da sis boo nen fomb quuraand
A moɠ o mak a seelaand ake fo haaƭ le no yeng ole laalatoogna a qiind na baq.
Tokoo Waali, woxe nan-gilwaa kaa nof a waageerna nan,
Joktanaxam xa pasin axe daan a ƭasinna ndeer xa qoor,
Lalaxam Ndaalaand ne, fa Beex, fa Ɠaxal, fa Ñiig, fo Ndiig-fo-ƈiid
Ta nandtaa a ƭat jini, mbaat o tan o cegee muukandoong took Roog.
A qoor a naaga daket nen a lingeer,
O niɓaan ole yeng ole ñiru’ina firtu a sam.

O yeng ole refee soom ee kaa fitnu. Ha-aa, o Ceejeek oxe anda xil o mosel um, ta fi-in nen o tew o ƥaal fa kumpa fee ta ñiruna :

O yeng Afrik ! O yeng o ɓaal o fitnuwu, a xool, a ɓalig, a meleƈaa !
Kaa ɗaasoox a fod fo lanq, a ref Lanq fa xa coong um wee tiiñ ƭiiru a mbodir,
O saq o mosel mberaandoong adna !
Kooñ leng reefirang, o jof pec, liitwaa,
Saq mukit mbuyukuun adna, a tagid ale kibou a niɓ nen tuñ o joc
A kid ake yooru a paas o raatam of nen o xuluɓ
A gar no loot siid ke ngeeninna ngang of !
Njogoy ndew ne, wo ref tees o ƥaal o mosu, ref o yeng, ref fo ɓaal es, yoq duŋ !

O toog o mosu, o tew o mosu xaa na ɓisaa o laaw ! Ndaa refee o mosel ole soom. Ne I laytuuna, a fofa kumpa fa lakas. Fat I mbetandoox ye ta welitna o tew, a bug o geenu a ɗeetan bo yaa ta moocna a kid um, soo ye a qalaat um a naagna xot no nqetax, a yiif um a sal :

Kaam weltong boo daga, a soƥ a kid-a-njaɓriidaa
Um geenu, andiim kaa layuuma, o faambir fa mi,
muuɠax of a fof o pasin,
a nuk a leel mukit of nen o cax Roog-o-ndew.
Jaɓnuwaam na loot ndax um waagong o ɠook,
Soo pay of a mo a kid es, a muxil ale sañtuwaa o ndang
Nen njeeƈ naa fosuna xaw o lac na mbeel kirand ngoor.
Kam o niɓaan ole, misiirang fo diidaa nqetax
A mbia daax leng kut a mbiflaam nen o ɠaxal
– Kaa njeeƈ a mudangaa, yiif waagee ñak o xot no ke o yeng a utaa.
Mbaa ree sax o yeng jaaniiw fadiidu, too I asooree
Um wondukaa, loolaa na semb es nen o nqeq onqaa na diilwaa ?
A soƥangaa yee neen oo, xan o yung a singaam njoor xa kooniit
bo yaa o soƥiidkaxam, mbeet muuceek of a leel a tagid es.

Ten tax meeke ta lay ee : « Meraa ɓisaa o laaw es, ta tiiƭaa kam ngang es nen ngoŋka ». Kaa o yeng a ref tig njaxlaf. Teen wiin we ngukraa, a mbexeyaa tig fo tig, moɠtaa no maat, yaa lakas a yuuɓaa maaf oxe refna meen, kom nen kuu detaa. A anda itam ee wiin ɓaal a mbara mbapu, yaam a jega waa na yuuɓaa saƭit a den, a nqaaj a den boo njegkee doole. Fat I ƭeetaqin qire podne njaweena kam Afrik naa endepandaas a rokiidu. Kuu detaa ke njegna meen fop kaa nand nen njom no lakas I maafreel. Keene fop Seeŋoor a and’aan, a fapwanin, a geekin no ndoktal a yiif um :

Wo na muclaxam no ñimatir nqel andand fo jeg nof, fo noonofaanu,
Muclaxam no we na yuuɓaa mbañir, mbarir da mbi-in ngiin,
Kaam ee wo na xuraa a yiif es yaa da nqaajoorna,
Jafrand we mbugna sambrand wiin ɓaal. Koo muclaam no tefee ƭat !

A xeɗa ndax Ngiin Ƥaal xaajkaand, a qeƭ ale ta jofnin no xe fokatna a yiif um ake sal’ina ye ta ruuxna a koƥ, a ret a jangik, a nomtiidin no saax le ta rimeena :

Wo fee na gayaa a yiif es, xur a den yaa da mbugna nqaajoor
ndax da ndef leng no Ngiin Ƥaal, koo dalni
o njaaƈ onqe na refkaa o njaaƈ boo faw,
o njaaƈ onqeeke xa kiid xarbaxay fa xa kiid xa ƭaq a coqooyax
a mbaagerna tax ta maak a nogoy.

A daka doxin a Tokoo Waali lakas kaa wiicuuna : Peŋ ne refna mbaambir, kaa fi nen o qooxoox oxaa saqeerna helaar. Jegee mayu kaa waaguuna dimle yaam a lee : « Kaa suttiim dara Tugal, a refangee o ndoog onqe xaariit es a kid ake ndanigna boo nen a kuy akaa Beretaañ ».

Keene refu ke Fat a kooraa fa pala yooranaam a yipna, ta ref o ñoow um, I mbugin o muukit a taƥand ke peŋ oo peŋ a fofna :

  1. O ñoow um ndeer Jirool fa Joong fo cosaan fa sisaaƥu fee adna seereer a fofna
  2. O Ngas-o-ƥil a layin ee ha-aa, tig cosaan keene xa andand oo. Xagi Pangool fa Daan maak waa, dami na Yeesu Kiristaa fo Wiin Tedu waa.
  3. Ta fañ fapit ee xaɠkee cosaan um pelek, yaam o Ngas-o-ƥil watnee a koɗom um. A jila tig na coosaan um a jil wiin um mogtaa paadole adna kuluhum.
  4. A asoora fa xa elew um, a lay a den ee a jega calel lakas kaa na cungan.
  5. Ke na cungan, maat oo : Ndax o rimel um a ciaan ta waag o dodu? Ii yaam baa um fa Kumba Ndoofeen kaa mbi’roogu, da ndet boo Kumba Ndoofeen a xoyaa baa um tokoor.
  6. Ref o ƥiy no maad taxee waag o ref o maad. Ndax a anda tig no maat ? Ii, yaam ten reeƭu o taan no taan um oxaa yoq’ina na carind Eliisa fa Gaaɓu.
  7. Maat nand num a waru dalin ? Maat yirmande naa ta refkeerna o maad o soxodu, a fi nen ndondand took onqe xeet um a njeemaa. Waree ɓusaa onj den.
  8. Maat tig meɗu yoo, ten tax nen duleer waa faak, xan a ret na koƥ a ƥor a ɓogdook. Maat neene, took paadoole cegu jom a geeninkan, halal xeet fee ref njambuur fo njedo, fo njeek: « A toodok ake ngeenuna ndefatee faɗ cuni nahik kaa o kiin oo kiin a roxonduna wurus, ndaa wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik, Kaam ee paadoole cuni ɓetuu ƭik neewu doole taa njeg jom, a ndoxondu halal xeet es, ta ref halal ndigil. Layatiim wurus, mbaa xa peme, mbaa a ñiiñ fa ñiig, ndaa ke paadoole ke nqooxna, fo yaakaar surga ke na ndabdeel xa tuusu xa nahaq waxtu, fo torox saax le walteena ye duɓaaɓ a mbanteeraa wiin ɓaal, fa xa kooniit axe ɓaxeena a saax ɓetaa ƭak, fo onj no wiin ɓaal le dosteena xa qol a ƈanq sukur fa xa qol faliit, fa kim ake ngimeena a mboygoorel a luuƥ, fo sawar ole tax’ina wiin a mbec baa soroxole ! Kaa ndef wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik, paadoole cuni ɓetuu ƭik neewandwu taa njeg tiitar, a ndoxondu halal xeet es, a mbapoor Doole fo Njedo fo Njaambuur. Soo koy o ɓay kuluhum a pokaam, um waasloox, gaɗ fop es no Mbeq onqe na ñoowdandaa adna ceejeek »
  9. Maat tig meɗu yoo. A waaga tax po-oy mayu ƥaxel. Ngukir oxe meen, wiin a ndefkaa no mbexeyaa tig fo tig, waana mbod maana, a mbapoox a nqaaj wiin ɓaal, mbarir a fiel ngiin. Keene fop a ref kaa na diƈkeel mbaambir um, ta war o ñaaɠnit yiif, a jootin saax um.

SEEŊOOR FO CEEREER


In oo I soowa kaa jofna no ceereer ne Seeŋoor, coow le may bo. Ndi mam I ndoonun ? O kiin a wara rimel a ref seereer, ceereer a moin ? O nanangaa I layaa kaa jofna no ceereer Seeŋoor, refee ne ta rimeena seereer soom, ndaa ndax a maad’a damaa cosaan um. Kaa ret’u boo o kiin fogit’atiran o ten – ndaw sabab ! Kaa koy refee yaam a pioorooƭ um, refee na qalaat um. In o mat mbooganun o ten, wene mboswanin o ten. An na in matoogun, a layaa fo ten baa waag o daaɓoox ee a anda oxe ta reeƭna tigi tigi ? Mayu no we na layaa no ten, na pind um a andtun, wene no calel um, wene nen a peresidaa. I layee koy ee jeg’ee waa matuuna tigi, a and no ten mayu. Ha-aa. Ke I mbugna ƥaal, ahinahin, refu ne Ƥeenqe Jogo-Jiye fa Ñilaan Ɓaaxum a ñoowtoogna ceereer um, a galagtan neen. Fat I eetit no ke ta doonna we mbugna and tig no ke ta bindaa fo ne ta bindtaa. Kaa lay a den ee: « … a soƥangaa yee o kiin kaa bug o ɓaal baa and we njanginna in, ke moɠna no ten ta xaɠ saax a nduɓaaɓ, a ret a saakik farna fa Afrik. Ne leemaar ake ake naagtaa cook a yerik na ngas alaa Simal ». Keene tektu yee oxuu bugna and tig na in, fat a naag daket a ret bo no saax le rimeema yaam : « xam yegin a nuun ee tikoorik ke um neaa fop no kantoŋ ne rimeema inooru, kantoŋ neene fokat caate seereer kaa pictoorna ndeer xa tan fa xa ƥoloŋ fa xa saawit. Mexaa neaa tikoorik keene, saax le janglooruuma soswatin na yiif es, um reefan xa coc samandaal. Ke um yaakaaraa refu yee oxuu na liiran xan a lingir fa mi a gar I ndeefandoor a ƭat yiif aleene. Na saax akeene jangloorum, ndeer gaynaak fo xooxoox. Baa es kaa xawoogaam kili, moɠtaa kirand, ee yaam kaam may a ñaaƈ. Ye ta xijna na mi, ta ɓekaam ekol no duɓaaɓ, ee ndax um yaru, ta ref kaa wiic’ina ya es lool, ta damtin : kaa teel, no njaaƈ onqaa na sogaa jeg xa kiid ɓetaa ƭaq rek ! »

I anda yee I lingrangaa fa Sedar, xeeñ jaginkee sen, refangee Jirool Jiijak fa Joong. A jega lakas kaa yiif a warna waag o ci a in. Na jamaane faa Seeŋoor a refaa o ndeɓandoong, a Sinig oxe ñoowooga kam duf cosaan tigi. I mbiƈaqilwangaa, nqalaat o ndik rek, xan I and ee o dendandtangaan jamaane fee xaye, o hiid o leng no ndeƥandoong Seeŋoor, nen xa kiid xarɓaxay a fi’kaa no kaa jofna na cosaan. An na xa teɓandoong axe xaye andu o raandaɓaƈ ? Fodnum na xa teɓandoong axe xaye andu daaq mbaat woong ? Neen a reftu, bo no muumeen ke ngen’ina meen fo taxar ke sax’ina no saax le.

Ye ta refna Tugal, a wiƈaqiloox a ya um, a soƥ ta nogoyiidaa, keeke layun : « Yaa, kaam bindiidel ee wiil of le xe suptuwaa nen daaƭ no sutwand ndiig, too um war’u ref kañoor of fo ngeƈnuwand of no mudand njeeƈ o ñoow, waag o daar no njooxe boo nuu hiid a nandna tap a may baa ndaaxel. Mi yoo, mi Kor Sanu ! ». Na xa ƭelem axeene, o waxambaane seereer geenwu, a fapoor jom seereer, jom no qooxoox ndeer cooxe ke Sinig. Ndaa ke ta reefinna no ga no seereer kam a pind ake ten dayee meene. Fat I nan-giloox keeke ta dakna lay a ya um:

Yaay sam o jeg barke !
Mexe wetandwaa jamaane baa esiin fo kirand ke Jirool
A qoolaand a nandtaa beenuur laa inoorna kaltaa asamaan
a ɗaapoox a lanq, da ƥuuɓ yem.
Mexey na carind ale na nandtaa xooɗ yaam o niɓaan
Xa teɓ es, goor fo rew, a ƥopnuwiid nen fo ñeek, a ndef o ndaƭ a yiif es
Um hakandoox a Ya es Ngaa, Ngaa fee saq’ina o don a keel
boo a gimoogangaa um nanaa a cunjung fa xa poxos pis,
Jom cedo dañaa kam ngang es »

O leng moɠ’ee and a Sedar ke a cang a mbofna, fo ne jamaane fa nqas fee siiknooritna, a daar yaam a bug o ref cosaan fa leng fee na rayaa took adna kulum:

Yaay, sam o jeg barke !
Ba foog muk ee ñaal ke faak kaam sañit a den
na yiif es nen nqeñ fa ƭooqlandaan
Kaam nanang too nankiraamo, nen yaay faa diidna baa weecit
o fuur ngiƈ na caf no ƥeem.
Koo andi yee yiif leeke na ɓaalaa fop, nduɓaaɓ a waltan
weectee cosaan paap es, weectee cosaan paap den,
weectee cosaan paapaat den.
Yaa ! na ndok aleeke Late fo Gerek a moofna, baa xeeñ es le na yedaa mo-ong.
Sam Pangool a ndamtaam boo cosaan es maaskee
yaam yar toxandeem fo nduɓaaɓ.

No saar ole na garaa, a yiif um a ndaka nqot na ya um :

Yaay, sam o jeg barke !
Ndax kaa ndeƥandoong in ne a cang a seeñna nen o hiiƈ,
fo kaa hupna suk ƭik no goor ngal’andirang,
a ƥuut a kid of da yaxgat boo nen boob fo ƈulfaand ?
Yaa ! xa kiid ɓetaa nahaq axey, mbanuu begax a ndetna baa nginglel,
xa ƥox a mboxaa cini fo xon-faaf,
o ref no loolaa yaam misiiraa o ƥeef onqe ruuxna a koƥ.
Soo mi fee ƥeef onqe a kid ake ñofna boo mbelatee um ref na misiir,
moof na pelyook nen o paal o tafax o palakaand no kurcala,
telaa a luuƥ ale na yegnitkaa o jeg-a-xoof of no saax le.

Soo no leeke I mbalakitkaa, ta geenwan Seereer fop mbaambir adna, a seedean a den :

... Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den,
Da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maat
Too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem
no xeet ke njegna fo jem.


  • O TAAN OXE TA FOOGTEENA

    O kiin a retangaa baa xooɗ no ke Seeŋoor a bindna, xan a jeg teen kaa wiicuuna lool. Keene koy a refa kaa faqaqoorna no ten fo kaa jofna ndeer um fo lakas we mbaa lakas ke, nen Pangool ke fo cini ke.


     

  • NDEER UM FO TIKOORIK KE SINIG

    Ne Peer Aari Garaafaraa Sam-Roog-a-yirmin a laytooguuna, Seereer a gim na Roog yooɓu yoo, fi ta ref katolik jafeñu. A ƭelem akeene, I nanoodiran ta layin. «A lee» fa « Nanaam ee » soom I njegu teen. Peer Garaafaraa a jeg’a ƭeetaqin tigi no kaa farna na cosaan seereer, a ret baa and ee a jega maa nanoor a waagna jegit ndeer o ngim katolik fo ngim cosaan seereer. O ga oleena gartu a ƭelem ake ta layna.

    Ndigil, naa I moofu wiin gimu Roog I ndefu, ndeeftoogun ne Daan in a ndeeftooguuna soo a ƭat a lakas a ngarkaa. Fat koy I yeg fo andee a ƭat akeene, njangnee in a Roog, ke da njanginna in refu ne da layna yee naaga Roog a faɗoorteel. No kerceen ke ten refu litursi, fo lakas ke Jangu fee hebilna nen Noyel, fa Paak, fo jang katsiis, fa batiise, no siriin we ta ref nen juli a caf a ƥetak ñaal oo ñaal, o nqool koor, fo mbaal tabaski, fo lakas fo lakas.

    O nanangaa I ndokaa no keene, kaa Seegoor katolik a reeƭu. Yaag koy a jega kaa a feeñangaa, a waaga jom’and yoq we. O seereer koy kaaga waagiran o jom’and, ndax boog war’iran o jom’and, yaam kaa gim na Roog, a adin o kiin. Kaam ee na in, o ngim waagu sadaxtanel o kiin, o kiin sadaxanitkaang o ngim. Ba I ngamin koy fo kaa jofna na su’nit. Su’nit o lig of, tig ngiin a ɓisiidaa, refee kaa fiyeena yaam o ñoow o lakas olaa na refkaa kam a eel akaa mbaa kaltaa den. Keene taxu I mbar o ngorwatin mayu, yaam no ndigil, ne adna fee ndiiki naaɠtaa deya waar, moɠtaa ke bugeena sip, a fi nen a ƭing mbaa a tet ndeer o ngim fo gend um. O ga seereer moɠu xooɗ kaaga, a moɠin o saƭik.

    Ke da layaa Waxtaan ndeer Kerceen fo Siriin kaa yaacaa jaaxɗand a in bo, yaa I nanuuna. Refee yee kaa nanoor waagee jeg. Ha-aa. O moof boo layin I mbiyu caaliit. Ɗuuɗam faa I ndimeema, – I mbar’u lay ee Fatik faa I ndimeena mbaat a Mbey fa Sinig alaa I ndimeena – , kaa o ngim a rondandoox no kiin, kaam ee o ngim fiyane o kiin, o kiin fiyanaand o ngim. Kaltaa kaaga, I mbug o ndoon teen lay ee oxuu gimeerna xon-faaf fo cini, ndefna kaa ngid a naageerna ga-aa; kaam ee oxuu gimeerna lakas tefee kaa ngid um a waagna doonu, I mbooga yee oxaaga fakoorkee o ngim a Roog, yaam tikoorik keene mbi fa Roog nen ñaal fo yeng, nen nqes fo kirand, nen a ñamaak fa canoon, nen mudand fo batand. Mbiƈaqiloox cosaan in, moɠin o ndam a fada, yaam a qaaj ale na ɓeedaa adna, a raaxel no ngim, waagee daaw a Seereer, mbaat boog war’iran o waag o daaw, a soƥangaa yee kaa mudin a kid fa caf um fo xeeñ um na cosaan um, a ga-aqiloox ne daan um a ñaaɠnitoogna.

    No poy kaa in, too fogaam ee neen a reftu ndeer caate seereer fop, refee yee o ngim na duufeel, ndaa o fog, ta ref wiin o kurcala leng kut fo rew dolwiidu. A qaaj ale miña na ƭat, a ɓeedaa nen a baloor, mbaa nen o njambooñ, I mbar’u lay ee nen a bañañaar. A miña ɓeedaa faw, yaa wiin we ndamateerna yee Cedo fa Yeefar ndefee leng. Cedo ke ndeeƭu nen Soldaar we ndiiki. O nanangaa njedo haayandel ndiiki, kaa ye naar we inoortoogna Marok a ngaraa kam saax le, ciriin a mbug’u ndalin meen, a ndeefandin no laƥ, fo kidi fo saamaar, a mbañin o ndeefand na waare fo njoktoor. Nen a Maaba Jaxu. Ten tax Yaande Kodu Seen a lay ee : «Seereer ke mbokateer a Ndongo Sila » na kim um ale ne-eena Moon, Amadu Sise Ja itam a laltin ye ta dapatinna ke Kumba Ndoofeen fa Maak a lay’ina a Maaba Jaxu cing a Ñoq alaa Mbin o Ngoor :

    Maad a Sinig Kumba Ndoofeen lulaxam
    A yegnang ee ne xawtanoona jaree a kañax.
    Koo yaadnin, xawin kam saax um.
    Ta yegnang ee a qaaq refo,
    wo fee betuuna, raaɓ saax le, ɓax fo-oy.
    Ndaa koy a soƥangaa yee wo refanu Roog a lanq,
    Kaa tee a soƥangaa yee ndigil wo waru jootin lislaam
    Ngela nomtooxiidi a Sinig, ta yernong sangara.

    Ke na doonooxkaa teen refu a Ñoq alaa Somb . Maaga Maaba warte, cer ke mbiyel a saam, Ablaay Wuli Ba fee ndeɓ um Singandum a ƥujin, a nqaɠin ta ret. Ke yaacna bet a in refu yee keene Amadu Sise Ja bindna kaa ɗom o gael bo. Bo na Enternet fee, na jamaane feeke andoona yee kuu laamtoona no and o diƈanel o ten. Ta fi nen kaa ɗasneel. Kaa nand nen Kumba Ndoofeen fa Maak fee in jaree dara, fiyee tus, a refange seede naa ta seede’ina…

    Ndaa fat I naag cook, nomtooxiid no ke I mbindaa. O leng, neatiim koy Cedo, jaɓkee o koor a gooknu no ngang um a serin tig, hebwoo ta ref suum. Ke Kumba Ndoofeen fo we Sinig a mbañoogna, moɠtaa cedo ke, reeƭee ciriin ne fa xoox um, ndaa ke wiin we pisiid’ina ciriin ne fa ƭat kerceen a lafatoor’ina, a mbug o njegu saax le, a mbug o sooɠand o nga-adna in. Ten tax na pind um ale ta ne’na « A qet jam », Seeŋoor a lay ee : « pañtee koy um and xil ee a jega labe of waa toroxandna saacuur es, a top a den nen puufuɗag, a ndox ke da njuurtoogna, too Roog a anda yee I mbag’a nanoor ».

    Siriin oo, duɓaaɓ oo, labe we eet’ina ndokiid no saax le yoo, o leng bug’ee cedo ke, yaam da ndef faafañ, a ñoxoraa fa den ndax a saa saax den. Labe Buwaala moɠ’u fañ cedo ke, a fañ o ga na den lakas refangee wiin fo-oy fo yeeyer. Ten taxu cedo feeke ta dese’na na 1853, ta diƈanin o moon sangara fo o kaas.

    Ndax kaa o ga Seeŋoor a jektir fo ke Singandum a mbañ’ina yaa fa Mam-a-ɗiis-a-kid ? Nangilweenoo o ndik : Almaami ! in we mboomeel, ndaa gaci reefkee in.
    Xa coong um ngup’ee in took,
    pis xire um mbaag’ee mbid a in o kurkeƥ,
    neatiim ƭool yeeq den a yul a kid in,
    mbaa duleer um a nquf a in.
    Kaa njedo ne mi daaw o ñol, o leng jolukiran nen fo rof fo xas.

    Kaa jeg maa o Ngiin o Ƥaal a xijna, yaam ta nand nen kaa hultoox, a yirif tig um fop, no kaa xotitna no and bo no ngim fo lak. Ten taxu Seeŋoor a lay oxe diy’ina, a walaŋteeru a ñoxoranik Tugal ee :

    Ñaal xarbaxay fo ñaal ƥetik, ta widaa,
    A yiif um a ngaydilwaa o ƥodaxel ole ta dakna rok.
    Fo gaci fee doonuna ye ta gidmiteena mbaƭ, a tagid ale onj baa siidaa.
    Laamit’ee toox o fiftin !

    Dara, a refangee ref o koor ndeer goor,
    hebwoo ta laasel cinj a mboy um.
    A tuuse-e toki no paɗ, a fi-in ndoki martiir,
    A rokanel o bone-kaare fa xa godaas nen o ƥaak na caf no paɗ.
    Uh ! wo fee fayda ñakinna fayda, rimel fo ñak-xoox !
    A yoornuwa, a ga o maax ole yoq o ƥor, xa palaŋteer a ƭugwin.
    A yoornuwa, a ga a pec mbagandoong adna, a leeñ ee filiñ,
    xon a mbotaa kam a semb nen ax na teƥ a quƥeer
    Ta rugmu, a yooru o yung olaa fodna nen o joong.
    Kaltaa, a pec ake we hundang, nqeñ Batand fo kelfa qas ke inoorna
    no ɓemb-Roog o Janoon a ƥooyaa den,
    A qal a ƥaal a mosu paƥir fa joor.
    Kalte kaaga, dara lakas, a refangee mbuuɠ fa lempo
    Serel calel, xa lerew, fa tuxid ake ndefatna batnir ndiilax liim took a binj akaa yaa fa maam-a-ɗiis-a-kid.
    Kaa kam saax le aasiñoor ke ƥisiidee ƥisiid ñoowdandir o laaw. »

    No keeke fop I ndokna, tig ƭik soom ngartun :

    • Moɠ o jaak we ndokna ekol a anda mayu no ke safe leeke yipna, yaam a njangaan, moɠtaa we ndetna boo iniwersite. Ndaa a jega mayu kaa I mbarna ƭaapatinan a den, ndax fop a xool qac.
    • We mbi’na alfabetisaasioŋ soom koy, a waaga jegkaa mayu kaa mo’na den, yaam Roog jegu, a jega kaa o kiin o ƥaal a gomna too andkoogiran muk, a xet’angee fo nduɓaaɓ. Ten tax safe leeke ke ta refna na in o ɗaay fop oo, a fofa naqad, yaam xan nu andat kaa nu and’eerna too wooree in ee nu soxla-a and yoq ke. Ndaa nuun oo nu ndaawa teen. Kaa I ndef na adna faa andoona yee a seek in fa las in kaa nand nen magnee. I ƭeetangaa fop ke duɓaaɓ we mbiyaa, xan I nga ee mayu teen kaa lalaa in ee kaa I mbalak. Mbuƭ-o-mbalak ne koy in ngartun, yaam oxuu reefanna o kiin kañ o and ee ten adwu. In koy kaa I ndeefanaa o tuɓaaɓ, ndeefanaa ne ta gaitna adna, fo ke ta ɓisiidna. Me ndax in na layaa yee « Kor Mari waagu Kor Faatu » !

    A seek in fa las in na adna fee refu ke na layeel. Ndax nu parea soobu no waxtaan leene ? Ndax nu parea inun ngumnoox ndax laamit neene a doonel, adna fop a andat boo faw kaa farna na in wiin ɓaal ? Nuun soom ndefu we mbaagna ndoon laamit neene. Nu mbiangaan, mbuyukuun adna fa nqas no Kiin o Ƥaal a wooñiid kuul Roog.

    Lay na Seeŋoor kaa fof tig mayu, yaam ta jeg’u yiif tigi, a and mayu. Ndax I muuk a seek aleeke, I mbug o lay a nuun ee ke ta saƭit’eena fo mbind faap um, a cooxel labe we fop oo; In ee ke ta retna o Ndakaaru a jang, a inoor maaga a ret Tugal a jang baa jangnaa, xire gar ta roku coldaar boo Almaa we ndamin, a mbegin kaso fop oo; ke retna baa rok no maat naa Tugal, a ref Dipite fop oo, kaa fi nen mosee sutoox a Sinig.

    In fa qoox in, ye I mbi’na xa kiid xarɓaxay a koƥ too o jaf in o leng dakee Senegaal, I ngat, fog in a ndeer a in, a ndamtin : « Weectaa meeke de!? ». I ndoon a den ee: « Bo o andaa saax of tigi tigi fo ne ta matitna xeeñ of, o sutwin. Ndax nu anda loot pod ne ndefna ndeer mbind neeke fa banj ale ? Ndax nu anda tof pod ne ndef meen, fo sooƥ ke fo mangu ke fo kaan ke ? Ke goƭ’uuma, diilwaa saax es a tax’a um limoogu den no yiif es, mofaa took den mbaa yoora den. Keene reeƭu tax ke a yiif a njangoogna, a taƥnaam o ten ndax um waag o taƥir fo lanq ke rimeema ». Fe mbind faap no kiin, gat mbind baaba, xeef a den refee ngiin. Fe a koƥ, gat fi nen oxaa moseerna fe no mbind baaba


     

  • O KIIN O CEGU-XOOX

    O jeg-xoox ole na ne-eel meeke, refee a cang ndaa o jeg-xoox seereer, ta ref nen maƭak, yaal-xoox. Yaag koy laamit ne refu yee: a reeƭangaa a ndeer in, ndax a waag’a fog ne we na sipaa a salma ? Mosee wetandoox a in o ƭaad ta jeg. I mosee nan, mbaa nga ee a sipa a salma. Ahinahin, na pind ake ten I ndetkaa, ƈeewik ne o tew a rettaa no sal olaa, a ɓunik.


     

  • O TAAN NO TAAN ES

    Na cangtax ale ne-eena « Fat a kooraa fa ƥala yooranaam », kaa eetit ee :

    Mi fa xoox es, mexe reeƭa o taan no taan es
    Ref o laaw um fo kurcala um, ref oxaa yoq’ina na carind Eliisa faa Gaaɓu
    Na pec alaa fiis’eena a faambir fa carind Almaami no joong Fuuta Jaloŋ
    .

    Ke taxna jang waag o bind, waag o liir na lak of a faax refu yee o tuɓaaɓ a soxla-a xoolandanel xa ƭelem axeene, ndaa seereer soxla-iran, yaam da mbapoor cosaan in fo ga-adna in. Ndax meeke, Sedar nandtee o noon, a ciiƭ alaa rimnuwiidna ? Kaa nand nen, ye da inoorna Gaaɓu a ngaraa, a ndeefa na xire, a jeg a salma-koor akaa yenna maaga, ta lay a den ee:

    A salma-koor ake, koo nqilyo no yeng oleeke a ciiƭ a ndimnookaa,
    Nqilyo ndeer o yeng oleeke na lastaa ngiin maak.
    Roog ndok ! njedo ne mi muca, a fecaa dañaa nen mol,
    Nen xa ƥees axe na xa pem xa yelefu xe, lingeer ƭik keeke
    o gali refatna ñirax den.
    Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den,
    Da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maat
    Too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem
    no xeet ke njegna fo jem
    .

    Ke ta bugna refu a salma-koor ake mbadatinu no yeng ole na lastaa ngiin maak, a ndefik a ciiƭ, a ndimnook fo ngiin maak. Ten fa xoox um a foga na den, leng kut a muc, ta ref njedo um ne fapoorna jom, fa xa ƥeem xa tew xa ƭak, da yoon fa ya Siga Ɓaƈal. A salma-koor akeene ndefu a ciiƭ a paax ake ta koocaa ye ta refna fo tew oxe, na cangtax um ale ta ne’na O yeng a Sinig :

    Ndew, heƥandi o lampa le, Pangool ke sutwiid
    a as a in nen o kiin fo ƥeem.
    Fat I nan-giloox o ñuxur Daan Maak waa Eliisa.
    Kaa nen a in we ndaayna, den itam mbugee mooc,
    o ax den a sooɠ a lanq.
    Na ndok aleeke a ciiƭ a paax a sookaa, ta may fo suun,
    Kaam bug o nan-gilu xoox es le took ngang of ta sum
    boo nen ɗaŋ laa sogna sutoor no hinde.
    Fat um nan-giloox o ñuxur Pangool, gifin gayan no yiif es
    Soo jangik o ñoow bo um helko fo mudaa boo jol duf o ƭaan
    .

    I mbooga yee xan fop a njaɓ ee a fiya xoox um a ciiƭ, o kiin oxaa rimnuwiidna, ta ref o kiin o cegu-xoox.


     

  1. KE FEET A FAPOORNA

    Ke refna no saar ole I mbalakitna lalta tig no jeg-xoox Seeŋoor. Ndaa kaaga, bo ndiik o kiin a waaga lay ee refee caltiki. A waaga ref kaa ta xalaatanna xoox um, mbaat ta layel o ten. Ndiiki, ndax a jega maa I mbaagna ndam ee a anda tig no kaa feet a fapoorna ? Ndax nen a saltiki, a anda ke na garaa ? I ndet, ƭeet boo and …

    Lingeer Belborg, o leetar of a duqa xeeñ es tigi.
    Nanaanum a paax, a jopir o yeng a hooraa nen sooy,
    A yiif es a yetwaa, a ndoonu no ke feet a fapoorna
    .

    O yeng olaa na hooraa nen sooy, a yiif um a mbetu, nen o pan oxaa feandinoorna ke ta doxneena, a war o xet fo yaal um no feet olaa, a layin ke ta ga’na. Neene fi’kaa ten fa xoox um. Ii, yaag koy xar a gau, ye ta feandinuna ? Fat I nan-gilu ke ta bindna : Naaga, ga-aam jamaane faa ca ƈaxal xa koɓoŋ a mbidaa kuul ne,
    Xa luuƥ axe moɠ o mbeel o fiic, a moɠ o ƭembet lañset,
    A ƭat den yongee no fangax, yongee na qoolaand,
    da salandeer a tet ake mbiiseena, a ñaxañooraa pooɠ ke da nquftoogeena.
    A mbaaga mbod tuburbuus, a nduxid nqeen took a paan no xiixire
    A suug a den too o meldaand ga’kaand, dara fuɗiɗkee.

    Duleer we naag’ina daket a ngeenoox took xa coong oo a yegnit’aan.
    A mbeeñil’a faw samoy qas keene na mbidaa kuul ne,
    a canjiik akeene a nafir a reefeerna, o liir neaand.
    Tus refangeerna a kid fo nof pagatar.

    « Jamaane Ngis a fadiid. Neene, nqeen yaay a sutoor na kid ake.
    Soo foofi xa maag a mberengiid wurus fo onj,
    Teeru maak ke ngindrin, a njuumwin baa sux.
    Goor we saq’eerna ƥonax a ndefik faɗ, paap a njikoortaa xa ƥiy den o duusu.

    « Jamaane yiif a rondandu. Naaga, ƈulfaand yeeq a sutoor na kid ake.
    Soo fuux a faaɗaarin xa cok no goor bo da nandtataa ur
    Soldaar a sumbaa kam ƭok fo po-oy ƥor,
    Yaal-o-and we sak kaa wiin a nqirsiteel, a tax da ngidmel baa neexlel.
    A koom a sakuyo kaa waagna war o kiin a caf a ƭak, a suur.
    « Jamaane Teknik koy na doonukaa. Xan fiɗel fa ndan a sutoor na kid ake.
    Xan tikoorik ke saƭtoor a mooc,
    yaam qicir fo ndiñir naa mo’na yiif a sosu kam den.
    Xan po-oy muumeen fo fo goon taxar a ndefik potimeew,
    We ndanigna yaayat, we yaayna ndanig ,
    fop a nqat, o leng waagkatee rim o ƥiy. « Jaamaane feene fadidangaa koy, xan o ñuxur Roog fee refna o leng kut,
    a ref o cofel, a fuɗiɗ, a yaara a yooroox adna. »
    A koom um jaañu no xaaraand o Ɓemb-Roog o ñamaak.
    Fañaa keene koy, bugin o saa tax um suin o yeng ole a kid es ndax Pari muc
    .

    No keene, fat I mbetandu yee safe le xe sutwa na 1956. A jega kaa fadiidna no ke ta layna, a jega kaa fadiidafuleerna. Ke moɠna wiic a in teen refu keeke : « Naaga, ga-aam jamaane faa ca ƈaxal xa koɓoŋ a mbidaa kuul ne, xa luuƥ axe moɠ o mbeel o fiic, a moɠ o ƭembet lañset, a ƭat den yongee no fangax, yongee na qoolaand,da salandeer a tet ake mbiiseena, a ñaxañooraa pooɠ ke da nquftoogeena. A mbaaga mbod tuburbuus, a nduxid nqeen took a paan no xiixire, a suug a den too o meldaand ga’kaand, dara fuɗiɗkee ».

    A yiif in a naaga xot no roplaan xire le Nortorop Gurumaan , ta ref Bombarje B-2 Espirit. Nortorop Gurumaan isin amerike naa na fiyaa xa toplaan xire yoo. Bombarje B-2 refu no foto neeke. I ndokkee koy no ke ta waagna fi fop, ndaa dara teen guutatiree fo ke Sedar a layna. I ñimin a nuun o ndik no njaxlaf neene : Kaa yetaa too o radaar o leng ga’kiran, a waag o ɠuf kilomeet cuni xarɓaxar fo leng fo kilomeet teemeed (km 11 100) too geenukee, kam waxtu ta waag o fi kilomeet juni fo kilomeet xarbaxay (km 1 010), a peseaa ton qarɓeen ɓetuu ƭik fo leng fa parig ɓetuu ƭik (ton 71 700) , o cigdel ole ref meetar qarɓeen ƭik fo meetar leng (m 21) , o yaajel ole ref meetar qarɓeen ƭik fo meetar ƥetik (m 25). A jolangaa kaaga, ndax o roplaan oleene moɠee nandit lañset ee a saxaar ?

    Ke doonuna teen refu : « xan po-oy muumeen fo fo goon taxar a ndefik potimeew, we ndanigna yaayat, we yaayna ndanig, fop a nqat, o leng waagkatee rim o ƥiy ».

    Keene ta layna yoo a fadiida, a nar o reef no ke I njoitna na seereer nqoyin TAS , Tig o Ax o Supte, mbaat Tigaa o Ax um a Supteena, ta ref OGM na tuɓaaɓ. TAS refu o and olaa na fiyaa boo kuu refna meen, ta ref muumeen mbaa tuufe-duufe, xan o ax um fo ax tig lakas a mbaag o mbokatel, a cooxit kaa o kiin a sakna. Kaa ref nen o jang o ax a aareer, fokatin fo lakas, ta cooxong o ax aareer o lakas. Kaa fiyeel no tuufe-duufe ke nen tamaate mbaat pursiin ndax da moɠ o ñof maak mbaat da moɠ o magin. Roog oo Roog Sedar a lee :« Fañaa keene koy, bugin o saa tax um suin o yeng ole a kid es ndax Pari muc ». Fat adna fa muum a mbapu boog a ƥogdinook, mbaat da moof a mbooraa a kid. Adna fee in a jaxaswa tigi me ta refna!


    SEEŊOOR FA CANG A TUƁAAƁ


    O kiin a waaga foogaa yee Seeŋoor o tuɓaaɓ a reeƭu mbaa nduɓaaɓ a felin, a adnin. No ten lay a tuɓaaɓ fo ref o tuɓaaɓ ndefee leng; lay a tuɓaaɓ fo nduɓaaɓ mbogree. A fex’a a tuɓaaɓ tigi, a jangin boo me cang a ndayna, ndaa pañit’ee ta sereƥoox na cosaan um, a ref oxe moɠuuna daaran ndax Ngiin Ƥaal a niwel. Keene koy, mayu no we na ƥaalaa ke ta bindna a ngaeeru, a mbi-in nen oxaa na jaageeja ndeer ref o Nduɓaaɓ mbaat o Ngiin o ƥaal.

    No ndigil, kaa teel’el o suqit na xa ƥay ya um, a ɓekel ekol, yaam a saƭik xoox, a fodaƭar, a tax Ñilaan Ɓaaxum a damtin : « kaa teel no xaa na sogaa jeg xa kiid ɓetaa ƭaq rek ». I mbar o and itam ee Seeŋoor reeƭee oxaa na retaa ekol a fudwiidaa kirand no mbind. Kaa ret a moof fo labe waa Ngas-o-ƥil. Ten taxu ta foygoox « Soo o raay o lakas a doonu, a ref ɗoy le moɠna bon no xeeñ es, yaam ta nandaam nen kaam laafel a xoox es ne fo ɗeen a fañtiteel o njaaƈ onqaa roɓneena, suqtel suqit na lak ya es, xaajel fo xalaat no Daan es, saƭtel fo puud ke, fa pamb ake ñoowdandoogna o laaw es… ».

O NGAR FO TEN


I ndaka nomtuwiid no ngar-fo-ten : O nanangaa I mbosu mbindaa na seereer soo eetit no safe le Seeŋoor a bindna, njo’tin na seereer soo ndiƈanin Seereer ke nen o fonq, moɠtaa we na njangaa a tuɓaaɓ, kaa woor a in ee no njang lak in soom I mbaagu ndeef boo a cang in a moɠ o saƭik, o and in a moɠ o woor, a moɠ o xool. I naaga njangaa, mbindaa no lak in, xalaat fee xan a moɠ o xool, too kaaga soom waagu garit o and. Kaam ee I mbiangaan xan I mbaag o mbapoox mbog no nqel adna, ndef no moofand olaaga nen saaƈ fa laalo, ne Sedar fa xoox um bugtuuna.

Ke moɠna ɓakand a in na pind ake Seeŋoor refu yee na jamaane faa I eetna njangnaa a seereer, waa Ganjool a yaac’a ƥanj a in. Ke da siiswoogna reeƭu yee safe le I njangnitoogna a kas, fa saxal, fo laƥ a neoogu ndaa dara no ke na jangeel ekol reeƭee teen. Ke da mbug’ina lay refu yee ke I njangnaa den waag’ee tax o leng na den a jeg calel no biro ke. A jega maa da ƥur’ina, a jega maa da ƥur’eerna. Ndaa fat I ndam ee den ƥuru. Kaa no kaa xotitna na xa kiid 1970iin a gar na caf Roog ake xaye, ne lak ke Senegaal a mbareena mbindit a dalne, Mbind Alfabetisaasioŋ fo Lak ke Numeena Senegaal a dalnel, o sep den a ref fi oxuu refna waag o liir, a bind na lak ke kam saax le. Yaag koy fat I layir ndigil, yaam a fada: Naa mbind neene refu meen mayu fiaand, too tig a fiange yoo deyee, xooɗee. In wiin ɓaal kaa I mbar o ngoorgoorlu boo fop ke na jangneel, a jangeel na adna, no kaa xotitna no ekol eetaand bo na iniwersite a waagel o jangin no lak ke in, ta ref elektoronik mbaa astoronomi .

Ye I layaa kaa jofna na pind ake Seeŋoor, ndeefandin na Rajo Ndef Leng, a jega kaa xoolna in qac : Seereer ke fop nanandoorogun, a and xil ke na ne-eel, ta xool a den qac too wiin a njang ngap xa kiid qarɓeen ƭik, a ndet iniwersite, too bo ndiik and ke Seeŋoor a bindna na tuɓaaɓ a xoxaa a den.

O nanangaa a pind ake Seeŋoor a ndey waar, kaa ten fa xoox um, ke ta bindna na tuɓaaɓ fop oo a seereer a adnu, a adin o ga seereer fa adna, a sosin took cosaan seereer. Bes oxuu I laytaa, a refangee o seereer kaa layaa in ee: « Ahaa ? Nuun Seereer ke neene nu njo’titaa a pind ake Seeŋoor ? ».

Laamit neene, a ƥanj a yaacu fof, ndaa fat da yeg fo and ee den fa qoox den mbaru ƭeetaqin, a moɠ o ngortu yee o pasin Sedar a diƈanu den. Fat a mbetandoox ke ta layna ten xoox um :

« Kom kaam war o xooland ke binduuma, xam yegin a nuun ee tikoorik ke um neaa fop no kantoŋ ne rimeema inooru, kantoŋ neene fokat caate seereer kaa pictoorna ndeer xa tan fa xa ƥoloŋ fa xa saawit. Mexaa neaa tikoorik keene, saax le janglooruuma soswatin na yiif es, um reefan xa coc samandaal. Ke um yaakaaraa refu yee oxuu na liiran xan a lingir fa mi a gar I ndeefandoor a ƭat yiif aleene…

« … Na saax akeene jangloorum, ndeer gaynaak fo xooxoox. Baa es kaa xawoogaam kili, moɠtaa kirand, ee yaam kaam may a ñaaƈ. Ye ta xijna na mi, ta ɓekaam ekol no duɓaaɓ, ee ndax um yaru, ta ref kaa wiic’ina ya es lool, ta damtin : “Tige kaa teel, no njaaƈ onqaa na sogaa jeg xa kiid ɓetaa ƭaq rek !…»

« … Na pec akeene yaroorum, ga fa kid es, nan fo nof es kuus ke ndefoogna no sooƥ ke, fo panoox ke yetwoogna xa sal axe, fa leemaar ake ngimoogna no peel ke, fo xon-faaf we na saate fee fo Daan Maak we layoogna fa mi, a njangnaxam ne tikoorik ke sufaalooraa ndeer njoloor fo yeng o njeek. Ten tax soxalaiim dara refangee ne tikoorik keene ndeeroogaxama no ndeƥandoong soo yegnit, nen a saltiki, Jamaane fee feet na sutoorkaa no ndaw faye faak, too keene refu nduleer ne o Ceejeek oxe doxneena ».

A doona teen ee: « Ndigil ne refu yee kaam liir, ha-aa sax, kaam war o lay kaam nan-gilu a kim no wiin ɓaal, ɓaal a den boo and ne da saxitna soo bind a den… Ten tax o kiin oxuu bugna and we njanginna in, ke moɠna no ten ta xaɠ waas saax a nduɓaaɓ, a ret a saakik farna fa Afrik. Ne leemar ake naagtaa cook a yerik na mbeel alaa Simal ».

Ndax ta hartoox we na liiraa ke ta bindna, a jusna den tig, a xottin na kim a seereer alaa ta tekitna na tuɓaaɓ :

O fes o leng yoqee no saax le
Jaaxeer Muusa nan-gilwaam
Njeeƈ ndeer xoox, dara fangwee

Saa lay a in ten fa xoox um ke kim ale fofna : « Meeke, jegee samandaal leng, ndaa pañtee o liirangaan o ga a qool xac ne saax le na ne-eel a naagitna yereŋ, yereŋ fee ɓis a qalaat na waxtu a inax cini fo Pangool fo xon-faaf ».
Keene fop taxu xan nu ndet na co’it ale fo ne I ngaitna a pind ake Seeŋoor bo yaac o njomi. Refee kaa I sosaa, ndaa kaa andoona yee qoolu xac oo na pind ake Sedar. Ahinahin, fat nu and ee mosee waas cosaan um, mosee waas cosaan paap um, mosee waas cosaan paapaat den.

Keene fop gartu ke taxna Seeŋooriin, Seseeriin, Damaasiin a mbapu, a lambin Ngiin Ƥaal. Ndigil oo : Ngiin Ƥaal ne da ndiirwaa, we ndokeerna ekol, mosee ndef fo duɓaaɓ, andee teen mayu. Wiin ɓaal we njangna kañ a xijlandu : Kaa ke da mbetaneena ekol, a njang a tuɓaaɓ fop oo, duɓaaɓ kaa mbañit a den nduɓaaɓ ne o koor a fañtiteel mbe no rew. Kom Seeŋoor kaa jang’u boo xoox um a naag feƈ, a bug a tuɓaaɓ, a doon teen a jeg o tew o tuɓaaɓ, ye ta saqaa saax le ta xaariitor fa Faraas, fo wiin yeeq, mayu kaa ƭeetoogun nen o tuɓaaɓ, a njambin ƭik-aa-ƭik mbaat oxaa gid-a-ƭakuna. Naaga, ta fi nen o kupe laa wiin ɓaal fo wiin yeeq a paasraa. Moɠ o jaak we na layaa kaa jofna no ten fop keene lambnaa, ke a pind um a yipna mooc a den.

Ten fa xoox um, mosee jaaxiɗ yaam keene. Tugal fee ta ɠookoogna kaa guutatir fo Tugal fee ta xetitna. Adna fa nqas no duɓaaɓ kaa fadiid, a jeg kaa ta fofeerna, saa bug o ñuf ke reeƭna meen. Ten tax Sedar a ɗomatu, a lay a den ee : « Wiin ɓaal kaa ngimaa, ndaa ke da ngimaa refee ke da nga-aa fa kid den. A motatinwa moos ! Yaam fa xar motatinukee too xa maax axe da mbestoogna nqewi, ne coom-a-qaƭ ke nqew’itna ? Owey, njegatee ke ñoowdandoogna den, ta ref a pamb fa ƥala, fa kooraa fa goonga fo fudand no toog den. Na jamaane fee ndiiki, kaa o ceejeek a yoq kotoŋ a gooy boo nen ƈiid, a yiifaa na ndok otel alaa gooyna baa furi. Ii, a reftangaa neene koy, kaam ee a soƥangaa yee ñaal ne xaye fofee tus, nam a waagu fi boo diilukee saax le ta deƥandoongitna, a yuxmaa a pec ake ñaal ne feet a jogoliidkaa ? Kaam ee nam a waagu fi boo jokkee ngiin um ƥaal, a jiinin ta inu, a fapu ? Ye ƥonax um a njaɓeena kañ, nqaɠeenoo ta dam na sumbu, fa kafe, fa kayit!»

Ke ɓaatna keene reeƭu ke ta saq’ina saax le ye duɓaaɓ we sutooxna meen, I njegat a qoox in. Na saax Afrik ake sogoogna njeg endepandaas, a jega aa-adax mayu waa mbañroogna fa Tugal, nen a Siixu Ture fee reeƭna Gine. Den ƭeetooge nen faafañ we, mal ne Seeŋooriin, Ufuwet Buwaañi yiin a mbiyel waa na ƈuuganaa duɓaaɓ we. Bo ndik ta ref o ñak o and. Siixu Ture fee fañan’ina Tugal, a lay a Deegol ee ‘ha-aa !’, ndax kaa mujee deɓoox na xa ƥay duɓaaɓ lakas we ngenna Risi, ta ref kaa moɠna soof, yaam ta ñak o andan a den mayu ? I mbooga yee a jega naa a fi-it’angaan fa Faraas a mbaag’a nanoor, yaam a andir’a andir naa ciɠtir maak a xeƈ’ateerna, andir kupu xa kiid teemeed.

Keene foga no ke moɠna tax I njoit na seereer ke Lewopool Sedar Seeŋoor a bindna, ndax wiin a mbaag o and xil ee ke ta jamboogeena, moɠ o jaak ole, ñakin o and gartun. Ndaa bes kaa nandaa in nen kaa jini yooru a in, in wiin ɓaal : a jega waa mbar’eena mboogit yiif yaam a cang den, ndaa nam o cegu yiif a waagu laamtit ke taxna Seeŋoor a gilig o tew o tuɓaaɓ saa kañaa, a gimaa mbaat ta bindaa kaa jofna no tew o ƥaal ? Ta nand nen kaa Ñilaan Ɓaaxum fee ya um reeƭee o kiin o ƥaal, mbaa ya um Ngaa fee saq’ina o dol a keel « boo a gimoogangaa jom um a dañaa kam ngang um ! » Mo-oor neene fop, ñak o nan a tuɓaaɓ den gartun. Ndi boog kaa eet’ee dolnaa Sinet fee ƥiy Gofornoor Felik Ebuwe baa jeg fo ten xa ƥiy xa taq, ta ref Gii Waali Fa Farañsis Arfaŋ ? Ndi boog kaa gawul we in na ngimaa owaa njega o kor ngimkatee o lakas ?

Neene reftu ye Seeŋoor a layna yee “Ne tuɓaaɓ a jegitna yiif o kiin o ƥaal a jegtu xeen”. Koo qoyni nu anda yee a ƭelem akeene dara bonee teen. Sedar layee yee o kiin o ƥaal jegee yiif, layee yee o tuɓaaɓ jegee xeeñ. Ndaa na tuɓaaɓ nqeloor maak andand a ƭelem akeene ƥisiidu ndeer wiin ɓaal, duɓaaɓ we mat a naag yereŋ, o leng layee.

O nanangaa den o mat layee, ka ngaee na ƭelem akeene wen leng, in wiin ɓaal o mat I suukuur, mbaaɗarin xa cok nen saamaand fa ƥodaxu mbaambir mbooɠ. A soƥangaa yee kaa lay ee o kiin o ƥaal jegee yiif, a jamba duɓaaɓ itam o ñak xeeñ… Koo qoyni fat I ngoorgoorlu, fula fa fayda in I ƥakandin no cegu fula fa fayda.


NDAX KAA DIDAƬAKU


Ye tuɓaaɓ fo kiin o ƥaal a nqetna, a waag’a ut jam soom yaam fop a ɗaapel took o sar nqaariitoor. Ndaa koy reeƭit’ee naaga. I anda yee kaa ngar’u, a njegu lanq ke, a ndet bo na jamaane, wiin ɓaal a nqawluweel a mbi’keel faɗ. I ƭeetaqinangaan a paax, a kim aleeke mayu yaaltoogeena no ndeƥandoong ndigil neene fofu :

Aayoo aay
Aayoo nene!
O loolatangaa lool,
Naar waa ndamong,
A njiktikong fo jem,
Fo jem olaa jaɓel,
O lolaa gataa
.

Kaa koy fat I mbañ o mbeec ee Seeŋoor o kiin o cegu yiif a reeƭu. O xet um fo nduɓaaɓ, I layee yee fo duɓaaɓ, waagee ref tig no mboƭom-sogoor, moɠtaa ta saq xeeñ no ceejeek. O kiin o ƥaal kaa yaac o ñof no fes a cinj ke ta jegna, a dam no tig no kiin o lakas, ta ref na lak, a tokax, bo no ngim. Ndigil oo, jamaane kaa ñaaɠaa, ndaa koy fat I yeg fo and ee bo o ñaaɠaa fo kiin; kaa I mbar o lay sax ee bo o ñaaɠaa fa jamaane, waraa eet o and oxe refoona, and ke inoonga, and ke bugoona. Ndax keene jeg, xan o and me inooroona fo ke refoona fo xe refoona, too ndax ta waag o jeg, sereƥoox na cosaan, andin, na dimleaa o kiin. Ta ref ke Sedar a lambinna, a reef teen. Ten fa xoox um oxe jangloora ndeer Jirool fa Joong, xa saawiit fa piket fa xa tan ee picit fa xa cam den xa pagatar, xa cam axe ndef xa cam cini, xa cam a kaaƭ, fa xa cam no xon-faaf. Me ndax ten bindu yee :

Kaam reef a ƭat, a ƭat ale xuɠu, a reefan a peepeer a banj,
A banj ale bulo ndeer xa qol o nqool Yooga.
Ta nandaam nen arjana faa o ndoog a cooɠ a tan a ga-aa
No ngulmandaan yaa cer um a sumna;
Arjana fee janglooruuma ta ɗaaknaa njaambuur Tugal.
Ndi na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ?
Ke a yiif es a ndamatna refu a ƥuuɓ ale yenoogna yaa kid-a-njaɓraa
Wiin a nqontaa nen buƈ nen a bes Roog fee xaye,
yook sooƥ a ƥuuɓ boo nen fo daag !
Yongand ke ƭik a ndeeƭu a ndend fo tan,
a salit na ƭat cini fa xa cam um xa pagatar
A gar na piƭ ake soswoogna njoloor farna fo poy ke.
Weeciim Kam-Jame le yertooguma foofi laa refeerna o ƥor
yaa njeeƈ a fodna ndeer xoox,
yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ.
Yaa fa yaaga, a liit no kaynaak weltoogu o ndaag o siir
Soo a retangaa baa riim yaa kid a njaɓraa,
Famb a kaaƭ a jaɓanin a xoyaa lafwe ndeer xa tan.
Soo soldaar a ndeɓ xa bonekaare ndeer o lang, a mbuuqaa,
Jigeen es Teniŋ-Njare fa Cagum-Njare sam Roog a yirim a den
a ndig a nduut o feem, a yelef boo nen ƈulfaand
.

Keene reeƭu ke tax’ina ta ruuxaa a koƥ boo Jogoy a cooxin labe we yaam ta saƭik xoox. Ndaa reeƭee Jogoy soom a jom’and’u : Ñilaan oo a daaw’a teen : « Yaay, … kaa Tugal a feñaxaam nen o qiixire fo bomb o fuɗɗu, xeeñ es ee rip, a moɠ o mok cer es no ndeƥandoong ye um ɠufaa rok a koƥ, waxtu a inax no xon-faaf soom a taxoogu um gat no mbind ».

Ye ta retna o Ngas-o-ƥil, cosaan fa lakas fa kaooƭ-adna a lakas a rondandwa na xa cam axe no tan ole. Labe we layaan ee Pangool kaa yoo lakas kaa yoo, fop tig Saytaani yoo, tig yeefar, tig no xaa gimeerna a Roog. Ndiiki Pangool ke ndefatee gaynaak of a koƥ fo mbind, ndaa Malaaka Paax kaa fo Wiin Tedu we nitaal den a yugmooxna ɗuga xa tobine xaa na pac-pacnaa.

Kaa koy Roog a dimleaan boo nitaal keene ndey’ee o ngoor-o-saƭku-xoox onqaa merna daaq le no tan ole xon a ndeepatiroogna; ngarin’ee ke a yiif um a ndiirwaa :

Soo xa tobine ndoonu, a pac-pacnaa ɗuga nitaal tuɓaaɓ
Um layel ee den ndefatu gaynaak es a koƥ fo mbind
O Ngas-o-ƥil ! Foofi of watnee a koɗom es.
Ten tax I ñaam’angaa, nqeɗ boo ƈut,
um jaɓnook Gamb-fa-Niig le foof um a ŋuuroogna nen a cat,
Soƥiid a nuun, nuun Daan Maak we a kid nuun a mbagiɗna fop,
Werdun a yoon fa mi a ɗoxaxam, a raagwaxam ndeer kiƈ
— Ii, Werdun o mat ! o ɓox ole ɗaaknoogna njaambuur Tugal.
O Ngas-o-ƥil ! Bo na nax of ake a yiif es a ngaalataa,
No cal of oo, fa ŋas of oo, a kim of oo
Damatiim dara, a refangee o labe ƥaal oxe deɓoogna o rak
nen o Maad Dawud mbaambir Arka Roog
A nandtaa caaci es fee jaaywoogna
yaa I mboxaa mbecaa : «Njaga Ɓaas ! Njaga riiti !»

Ne I laytuuna eetaand, Sedar a sereƥooxa na cosaan um, «Pangool a ndamtin boo cosaan um maasee yaam yar toxandeem fo nduɓaaɓ». Ahinahin, I nga-a yee fop a xoola qac. Gid-a-ƭakoox a jegangaa yoo inooree na Sedar. Kaam ee refee mbudaan, neatiim ta gindaa nduɓaaɓ. O nanangaa a yiif um a yaaraa a yoroox Ngiin Ƥaal fo Nduɓaaɓ, kaa toxandeem ke ngarna ci’iran o gur o lakas olaa ta reefna : no ga den, kaa Sedar, nen a in in fop, a war o xaɠ ke ta reeƭna, a dam no ke da ndefna. Ten taxu no peŋ ndadkandeer ne na cangtax ale ne-eena «Fat a kooraa fa ƥala yooranaam » Sedar a lay ee:

Nanyo famb a fakaa
Ya es a xoyaam
A lee: « o Nduɓaaɓ ! »
Um farakoox a lingeer adna

Kaa layaam ee: « O yaal es» !
Um geenu, xa ƥay a letnoox a cungaa, um war o jil
– Foonaam, Sukeyna !
Uh ! Ey ! Adna ƭik kene ndaarna a siiknoor nen sund !
– Foonaam Isabel !
Waagatiim o jektirand o pog faap fo pog yaay,
Ta tax um jaageejaa ndeer ɗik weeke a yiif es a ngirnitoogna
too um bug’u xa ƥay den a mbokatoor a yungat xa ƥay es.
Kaa koy a soƥangaa yee waxtu a ƭeetlax geenwu, um war o jil
Jilaam ñosombil xa quluɓ, jil nqeñ fa xa coc,
Jil a banj fo cooxe, jil o pamb fo-oy es ole huyteena,
Jil a ƥala, jil riiti fo mbak a saxal, jil a kim-a-yaand !,
ii, a kim-a-yaand o mat !
Kaam ee jilaam a luuƥ ale na foyguwaa o yeng o njeek
nen o ñuxur malaaka Roog no muukandoong adna,
A yooroox poy pagatar ke no we mboomteena Tugal.
Jilaam xeet no wiin ɓaal we ngali’na,
Jil paadoole ke fog es, jil xooxoox adna kuluhum.

Adna ƭik ke mbar’ee ndaar sax, a siiknoor. Kaa mbar’u mbod, a mbog, Sedar a fokat a den na xa ƥay um, a foxat xa ƥay den axe ta yungatooroogna yaam « … ke Ceejeek oxe bugna refu o ngiin o ƥaal fo nduɓaaɓ, fa xa ƥiy a saax ake Tugal a jegna fop a lingir a mbog xeeñ nen a Demba fa Dipoŋ no betandoor ke xon we sipaneena, mbañir a fañ o dik o ndaag den nen o ndoxom, da yoon, a njof mbaambir a muuɠwaa, fañ den a mbit a den nen o hiiñ fo ƭuuɗ. »

Adna fa nqas fee soƥiiduuna koy ga’tiran naaga, garee ndax ta ñambaasoox no cosaan lanq seereer, no cosaan lanq Senegaal, no cosaan lanq no wiin ɓaal, ndaa ndax ta moocandin :

Roog o Yaal, koo waasani Tugal !
O yaal oxe, andaam koy xil ee xa kiid teemeed nahik axey,
Tugal a ref no xawluwaa wiin ɓaal ndeer cooxe,
Kerceen ke na kañooraa a qoolaand fa yirmande of a ndaƭoor a safe es,
a ñagadil xa taalbe es, we njeg’ina o and fo we njeg’ina pexey a ndeer in
da ndaaynoor a den.
Andaam ee poroɓla den gefu saŋe ke fa xa coong axe ndeeƭna qaaɠoor,
No kaa xotitna no Mudand bo no Batand, xa bomb den a nduguñ
maat ke yaaj’ina boo nen a qoolaand njoloor,
saa ndaaɓ xa coc axe nen a koƥ nqawlax, a ƥindikiiñ Pangool fo cini,
kumpa fee sing’ina den da mbi-in ŋasir na bes diiboor.
O Yaal oxe, koo waasani we mbi’na Askiyaa ke surga,
gelwaar es adsidaa, dag es xa booy, xooxoox we wiin waa na ƈufnaa o nqool,
xeet es a ndefat waa na sadaxnuwaa.
Waraa fapu tigi, waasan we nqawluwoogna xa ƥees nen puufuɗag,
Saa tartit a den xa qiir, da ndefik xa ƥay xa ƥaal no wiin yeeq.
Waraa waasan we njogolna kaa jolna cuni xarɓaxay na xa ƥees na kaal,
a mbi-ik a den faɗ, a mbar teen kupu cuni teemeed ƭik.
Soo um yoq kotoŋ fa xa puum es, ñaal es a nandtataa o joc o ɓor,
xa yeng es joor fa njegee muukandoong.

O Yaal oxe, a kid es owey a nguya yaam xa kooniit,
Fuux a yoɗu kam xeeñ nen xoox saamaand,
tige betaam bo, yaam um foog’u yee fuux reefatiran.

Ŋaaloor ne refna no xeeñ Seeŋoor ŋaaloor no ino fop oo, kaam ee keene foga no ke taxna o kiin a ref o kiin, a waag o jal, a waag o fuux, a waag o waasanit. Moɠtaa yaa ta refna na fitna, a hupel doole, a monjel.

Ndax waasan oxaa tooñoonga o ñak fayda yoo ? Ndax refee mandarga no xeeñ no kiin o paax ? Ndax kaa ke I nqeɗaa Roog refee yee «Ta waasan a in ne I mbaasantaa we tooñna in » ? O yooɓ taxee ta fiyeel, a yooƥ taxee ta fiyeel. Seeŋoor a fuuxa tigi yaam musiiba fee sip’eena ndeer xeet um, cosaan um a dakel boo Toxandeem-ke-lamwiidna-yaayaay « a ƥindikiiñaa Pangool fo cini, kumpa fee sing’ina den da mbi-in ŋasir na bes diiboor ».:

Nuun fop, mexe simnaa nuun fo xeeñ katolik.
Pañtee koy um and xil ee a jega labe of waa toroxandna saacuur es,
a top a den nen puufuɗag, a ndox ke da njuurtoogna.
Andaam ee labe of mayu mbarkea kidi, a nqaariitoor fo yaal toole

Keene fop dey’aand o fad, yaam :

… Roog a anda yee I mbag’a nanoor.
Kaa tikoorik keene da ndoxna njektir’ee fa kag alaa
Yakooɓ a sip’ina ndeer Roog fo lanq.
Tikoorik keene kaa ndeeƭu o lampa laa heƥandeena
a cungaa a qoolaand mbuyukuun,
mbaa xa qoor axe na yetwaa, a cungaa batand njeeƈ…

Pañtee ta yer a yiif um, a and ee o kiin a tooñong refee Roog fa xoox um a tooñong, too ten heblu I mbaasantaa, moɠtaa « koy naa adna moofu o ñak barke fo ngoreaƭar owe meen ».

Kaa nand nen a baasan aleene Sedar a waasanna duɓaaɓ we mat moɠ o jaak we mbaasaneeru a Seeŋoor. Na den, ref o kiin o ƥaal tigi refu o daaran duɓaaɓ we. Ten fa xoox um koy a anda yee a jega maa I ƥisangaa tige, xan a nand nen xawel a caf a ƭak. And ke xewna, a faaf soo moɠ o fapwan ke refna mbaambir waru o cegu yiif. Ŋutaam-um-ŋolong ndeyaƭar fo ñak fayda moɠu jootnaa yee ngiin. Too lay kee lay kee, ref o kiin, dam no ngiin, gayaa ngiin ref njo ne. Ne I soowtaa yee Wiin Ɓaal I ndefu, o kiin oxaa laykaa wee « Afrike I ndefu » laltee dara lakas refangee o keesel idantite in, o keesel and ke I ndefna. Oxaa Amerik, mbaat oxaa Risi, mbaat oxaa Angalteer, mbaat oxaa Almaañ, a waaga lay ee keeke refum, meeke genum, ndaa mosee ndef meen a soowaa yee winn Saax-a-nduɓaaɓ a ndefu. In Wiin Ɓaal, fat I ƥekatin a yiif in na adna. Kaa koy I mbooga yee naa adna soswu, o ngiin o ƥaal ƭool a moɠu xijil no we Roog a sakna fop.

en_USEnglish