Ke I nga’na no ten
Ndax wiin we and ke taxna I mudna na pind Seeŋoor, njoit a den na seereer, keeke I layu no ndokand safe eetaand le ne-eena « A pind Seeŋoor» : “O nanangaa I eetit no ke Seeŋoor a bindna, njo’tin na seereer, kaa I mbug we na njangaa mbind a seereer a and ee jang waag o bind na lak fee numoona tig cegu xoox oo, a and ee lak lakas ke moɠee njeg xoox lak fee I numna, fo lak fuu ta waagna waag o ref. O nanangaa a cang in, in wiin ɓaal, a yaac o yoqit, kaa fo kuu, mbaat fo nuu I nanitna nanit a tuɓaaɓ oo, refee lak fee I numna, too o numangee lak koy, a jega mayu kaa andoona yee a waaga ñak o yoin o liir xeeñ of ne lak fee numoona yo’nitan. Seeŋoor fa xoox um a and’aan, ten fee layna yee ”:
Kaa ke refma o kiin o yokwu fop oo,
bo ndiik nduɓaaɓ oxe reefaxam o lad nen ƭaanar.
Nanaam a tuɓaaɓ tigi, ndaa pañtee a layooƭ es a ñoxoɓ!
O Ñoow SEEŊOOR Na cangtax um ale ta ne’na « Fat a kooraa fa pala yooranaam », Sedar a fiisana in o ñoow um no kaa xotitna no ndeƥandoong boo yaa ta rokaa no maat. No saar oleene refna peŋ ɓetuu nahik, xan I ƥood o ndang, saak ke ta yipna, njang ke moɠna jeg teen xoox, ndiƈanin a nuun.
Peŋ eetaand : Ndeer Jirool fa Joong
Peŋ eetaand : Ndeer Jirool fa Joong No peŋ neeke, kaa Sedar a ɓis a in ndeer Jirool fa Joong, na jamaane fee ta refaa o ndeɓandoong, ye ta ruuxaa a koƥ. I nan-gilwin : Kaam reef a ƭat, a ƭat ale xuɠu, a reefan a peepeer a banj,
A banj ale bulo ndeer xa qol o nqool Yooga.
Ta nandaam nen arjana faa o ndoog a cooɠ a tan a ga-aa
No ngulmandaan yaa cer um a sumna;
Arjana fee janglooruuma ta ɗaaknaa njaambuur Tugal.
Ndi na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ?
Ke a yiif es a ndamatna refu a ƥuuɓ ale yenoogna yaa kid-a-njaɓraa
Wiin a nqontaa nen buƈ nen a bes Roog fee xaye,
yook sooƥ a ƥuuɓ boo nen fo daag ! O mosel a biinj ake Sinig, a Sinig fa xa tan um, fa banj ake xa qol xa nequ mbidna : arjana fee ta jangloorna, ta ɗaaknaa njaambuur Tugal. O nanangaa ta lay ee kaa ɗaaknaa njaambuur Tugal, kaa ye ta refaa o ndeɓandoong, a sog o xetaa fo duɓaaɓ we, ga’ee na den dara kaa bonna. Labe ndeeƭu, cer ke ndanig a mos, da mbi nen malaaka a kid a pulo na kid no ndeɓandoong. Na jamaane faaga, ret’afulee o Ngas-o-ƥil; o tuɓaaɓ qic’afulee nof um, a seran a cang katsiis fo piryeer, fo tig fo tig, I neatee cal bañañaar ke took tabax ke Tugal ta faarkaa na xa kiid axe na ngaraa : Tiraayeer Senegaale , nuun fog es ɓaal we xa ƥay axe maadna sumaa
ɗuga galaas fa jaaniiw,
An waagu tagas a nuun, a refangee oxe nu ndendtoogna kam xire
Fo-oy um a ref fo leng kut ole na ɠufaa na xa paɠ nuun ?
Xaɠkiim a simat nuun na xa ƥay ministar fo kelfa soldaar,
Koo yalabar um genoox nanaa a tagas alaa na moɠkaa ñof o moocin a nuun.
Nu ndefee rool waa ciba den a yoqna o ƥor, da ñak o niwel
Ndaa fat a woor ee xam faar cal bañañaar ke took tabax ke Tugal. Kaa giigim den a ngimoogu piɗ cegee xoox no kirin ke Mooparnaas
A ngimaa o ndaag salaŋ yoora paɓe, a ngimaa xanjang fa xunjang
A ngimaa giigim gal’u waa a surutuut den a mbotna
Yaam giigim weene ngimoogu rool we ngenna yoora paɓe mosu ke
A ngimaa ngiin-ngoor, ndaa cal nuun saf’ee den, ƭool ƥaal nuun a xed. Fa xire fee na soƥkan maaga : Ndax yoon es fo yaakaar es a mbaaga tasit neeke ?
Owey a toƥtuwaa yenaa nen a naf taxar, o ñoow den a ɗooɠel,
da ndugñel a ngañel baa naag bacit fo po-oy
Saa njuumel a mbokatel na semb a leng.
Anddatiim a Liksaambur fo xiixire we ngeenuna a yetwaa.
A kanu wey a sipeel a mbar o yetoox dipite ke ƭasiidna,
Saŋe sipel denda fa baŋ ale jangtuuma o foon.
Keeke bindeena koy ? Uh, ndeƥandoong faaxee fe !…
Mexe ga-aa a naf taxar a yenaa no ɗasand o jegee-xoox,
a samaa kam saŋe fa semb ake fo-oy suk muuk a fi’na a qaandiind,
Kaa mee mexey yidaa Tugal fee uupna fo jem adna, fo yaakaar xeet qas. Ye ta bindaa keeke, yaaga a ñima o rox nduɓaaɓ ole moɠna feƭar na adna. Tugal feene fo wiin um, a njektir’a lool fo we ta xetit’ina ye ta refaa o ndeɓandoong : Fog es, adna no duɓaaɓ a ñaamaxam tigi ! Anddatiim a den faw
Bo no yeng ole xaye ye i ndetna sinemaa, dee mes
Um yung boo nen ƭool es a ndeer den.
Kaam bindang yaam a safe es a ndanig boo nen naqad,
o torox, mbaa fa nqon.
Koo nqeƈandaamoo, um moof, raƭu fa nuun,
I ndak o mbog o roon, xa ƥay in a ngomraa yaa seek a saltirna,
I Njaƥatiraa a seereer nen o gut, Dargi las a in xa peƭit nen xa ƥek guru
da magin boo nen daɓ Afrik. I suur fo ke peŋ ne yipna bo ndiik, yaam I saltafulee : Ndi na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ?
Ke a yiif es a ndamatna refu a ƥuuɓ ale yenoogna yaa kid-a-njaɓraa
Wiin a nqontaa nen buƈ nen a bes Roog fee xaye,
yook sooƥ a ƥuuɓ boo nen fo daag !
Yongand ke ƭik a ndeeƭu a ndend fo tan,
a salit na ƭat cini fa xa cam um xa pagatar
A gar na piƭ ake soswoogna njoloor farna fo poy ke.
Weeciim Kam-Jame le yertooguma foofi laa refeerna o ƥor
yaa njeeƈ a fodna ndeer xoox,
yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ. Meeke, a lala in xooɗ cosaan a Sinig fa Mbey, ta ref ke farna no yiif fo ne I nga’taa adna, ñoowtan neen. Kene refu ke jofna no ngim fo ke xotna ndeer in fa Roog : «Yongand ke ƭik a ndeeƭu a ndend fo tan, a salit na ƭat cini fa xa cam um xa pagatar, a gar na ƥit ake soswoogna njoloor farna fo poy ke. Weeciim Kam-Jame le yertooguma foofi laa refeerna o ƥor yaa njeeƈ a fodna ndeer xoox, yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ». Yongand ke ƭik a ndeeƭu: No seereer, a jega maa wiin we yongaa fo maa cini ke fo xon-faaf we yongaa. Ten taxu a joloorangaa, a ñaaƈ a mbaasel ne Seeŋoor a wetandtuuna a in: Too koy mexe ret’a no Taxar ƥaal kaa Faooy boo gataa,
ne leemaar ake yertikaa na mbeel alaa Simal.
Kaam ee Faooy inoor’um, njoloor a fof o njakad,
cini mbaajaa a inax, ñaal a hooraa nen sooy,
o kiin a war o waas a ñaaƈ
yaam ndik a pok o ɓay jini, a simnir fa mboy um.
A jeg’a saax laa o laaw um a fiɗoogna koƭu,
andiim ndax saax no ñoow ndax saax no xon-faaf ». Ahinahin, took keene o ngim fa adna seereer a sose. Keene I and’u. A gar na ƥit ake soswoogna njoloor farna fo poy ke : A ƥit akeene, a ƥit yiif oo. Refee kaa kiin a fi’na fo kiƈ, ndaa a tet ale andoona yee a ñaalangaa mbaat njoloor a fad, o kiin a moytuwataa, a jeg maa ta wootwaa fad, nen kam poy ke, mbaat njoloor o mbuc o ɗaan yoora ndaxar wo soom kam a koƥ o njende. Yoon es a ndeeraam a yoq ƭuc, a muxlu piɗ a koƥ : Meeke, yiif a waaga gap ee kuus fo cini neaa. Ndax kaa layee yee: « Na pec akeene yaroorum, ga fa kid es, nan fo nof es kuus ke ndefoogna no sooƥ ke, fo panoox ke yetwoogna xa sal axe, fa leemaar ake ngimoogna no peel ke, fo xon-faaf we na saate fee fo Daan Maak we layoogna fa mi, a njangnaxam ne tikoorik ke sufaalooraa ndeer njoloor fo yeng o njeek » ? Doxandeem a liirangaa keene na tuɓaaɓ, a waagaan o jaxɗand, ndaa I njaɓa yee wo fee refna seereer, mbaat o nan a seereer, jeg o and o xooɗu na cosaan of, keeke refkee o mbet na wo. Waagirang o jaaxɗand, yaam keene refu o ngim in, keene refu ne I nga’taa adna.
Peŋ ƭikandeer ne : O Ngas-o-ƥil
I nga-a ne Sedar a deƥandoongitna, a ɓoow, waagee moof no mbind yaam ke ta ga-aa ndeer xa tan axe fo kam taxar ke, a xettaa yoon goboŋ no Gamb laa Jame. Kaa jeg kaa yaacuuna hup doole boo waagiran o muñ. Ta nand a in nen kaa Jogoy andee and no keene ta ñoowaa dara. Ke baa um a ga’na refu o saƭik xoox no goor ole, a ɗeetin nen oxaa jegandeena pexey. Naaga, ta cooxin labe we ndax da yarin, labe we njangin, a ƥisin o Ngas-o-ƥil. Ndax xan o Ngas-o-ƥil a waag no ten tig ? Ha-aa ! Ndeer o mosel xa tan axe ndeer Joong fa Jirool fo ke Ngas-o-ƥil a diƈanuuna, kaa nand nen oxaa fañteena maalo fa tegeɠ, a diƈanel mbiij saaƈ ƥor. Ten tax ta foygoox : « Soo xa tobine ndoonu, a pac-pacnaa ɗuga nitaal tuɓaaɓ, um layel ee den ndefatu gaynaak es a koƥ fo mbind. O Ngas-o-ƥil ! Foofi of watnee a koɗom es ». Ke layoogeena xee xeene. O Ngas-o-ƥil watnee a koɗom um, o Ngas-o-ƥil xooɗtee, mostee, jegtee kumpa nen xa cam axe no tan ole, yaajtee nen a koƥ ale a kaaƭ fo xon-faaf a ndeepatiraa. Nen a Jogoy fa xoox um, labe we yoo and’ee xil ke damna o qoye in, moɠta Mompeer Laluus fee saq’uuna ye ta suurna, a jangik o Ndakaaru cinj o Ngas-o-ƥil. No ten Seeŋoor waree ref o labe yaam a satik’u xoox bo ta hup. No ndigil, ke Seeŋoor a reeƭna katolik fop oo, jaɓ’ee ke jangu fee fosu’ina uup o ngim cosaan no wiin ɓaal. I mbooga yee ye I ndendandna peŋ eetaand ne fo peŋ ƭikandeer ne, I nga-a ke taxuuna. A lee o kupong took, njool-mi a xooyeel. Na Seeŋoor, xa tan axe ngup’u o Ngas-o-ƥil took. Refee koy ee ta bug o uup o Ngas-o-ƥil. Ha-aa, o Ngas-o-ƥil bug’un o uup, a uup cosaanum, ne I ngaitkan yaa I mudnukaa na seek a tadkandeer ale refna mbaambir. Kom neene reftu, xar Sedar a foswu ? A deaan a in : Ten tax I ñaam’angaa, nqeɗ boo ƈut,
um jaɓnook Gamb-fa-ñiig le foof um a ŋuuroogna nen a cat,
Soƥiid a nuun, nuun Daan Maak we a kid nuun a mbagiɗna fop,
Werdun a yoon fa mi a ɗoxaxam, a raagwaxam ndeer kiƈ. O goor ole daka nomtu no ruux a koƥ. Kaa naagoogu daket a ɓeed a ret Gamb-fa-Ñiig, a waaƭanik yoon um we faak na pec ake na soswaa yaa yiif a inwanna den. A reta a jaɓnook na caf Daan maak we andna fop, Daan maak we a kid den a mbaagna nga kuu refna, a mbagiɗ fop, Werdun a yoon fo ten, a raagwan ndeer kiƈ. Seeŋoor a seedeana o ɓox oleene sede mosu naa xooɗna. : Ten oo kaa ɗaaknoogu njaambuur Tugal : « Ii, Werdun o mat ! o ɓox ole ɗaaknoogna njaambuur Tugal ». Ke ta feleerna nanel fop oo, Sedar kaa ga ee Werdun moɠu yaaj o ga labe we yaal um. I mbetand ke I layna no peŋ eetaand ne, ye kaa farna na ƭaakin njaambuur Tugal a eetna feeñ na pind ake ten : « O nanangaa ta lay ee kaa ɗaaknaa njaambuur Tugal, kaa ye ta refaa o ndeɓandoong, a sog o xetaa fo duɓaaɓ we, ga’e na den dara kaa bonna. Labe ndeeƭu, cer ke ndanig a mos, da mbi nen malaaka a kid a pulo na kid no ndeɓandoong. Na jamaane faaga, ret’afulee o Ngas-o-ƥil; o tuɓaaɓ qic’afulee nof um, a seran a cang katsiis fo piryeer, fo tig fo tig, I neatee cal bañañaar ke took tabax ke Tugal ta faarkaa ». Ke taxna Werdun a ɗaaknaa njaambur Tugal refu yee a jega kaa Sedar a maadna geekaa na yiif um, ta ref tigaa hatna na jamaane fa ta sogaa xet fo duɓaaɓ we. A jega paax kaa ta ga’na na den, ke ta ɓanjtaa den mayu fop oo. Ndax ta waag o waasanit, mbanuu tig a ɗomuuna, a jega o mbiñ onqaa ta farakuna. Keene refu ke seereer a moɠna gayaa ndeer o kiin fo kiin. O retangaa bo a ndeer of fo kiin a sum, ndax o muñanin, waasanin, koo ɗeeta na faak yaam xaye. Werdun o ɓox no labe we yoo, ndaa pañtee ta waag o yoon fo ten na caf Pangool, too Pangool keene labe we fa qoox den a mbañtan, a nqañtan. A pañtale felee Seeŋoor. A waag’a tax ta fuuxan a den, ndaa a ɗeetangaa na Werdun, a waasanit. Werdun kaa geek ke andoona yee a maada faaxa no saax a nduɓaaɓ, a jeg yirmande fee Jangu fee adinna, no ke ta jangnaa. Ten fa xoox um a jega o ga olaa moɠna xooɗ, a moɠ o jigid, a moɠ o yaaj oxe no labe we. No labe ƥaal oxe deɓoogna o rak, a ga-aqilwa o Maad Dawid a fecaa mbaambir Arka na Roog , Dawid a ref o maad, o mbec um a war o jafeñ, Arka ne Roog a reeƭu ke moɠ’ina ted na adna. Nen a caaci um, o nogoy oxaa waagna moof fa xa teɓandoong, a jaaywaa yaam a kim den a mbelin. Keene refu yee, a soƥangaa yee labe we kaa njeg o and olaa hupna o and cosaan Seeŋoor, a mbara mbaag o yelef, a mbudwiid, ne labe ƥaal oxe fi’tuuna, Dawid a fi’tin neen, maam-koor um a fi’tin neen. Kas damiran ta lay ee : O Ngas-o-ƥil ! Bo na nax of ake a yiif es a ngaalataa,
no cal of oo, fa ŋas of oo, a kim of oo,
damatiim dara, a refangee o labe ƥaal oxe deɓoogna o rak
nen o Maad Dawud mbaambir Arka Roog,
A nandtaa caaci es fee jaaywoogna yaa I mboxaa mbecaa :
«Njaga Ɓaas ! Njaga riiti !»
Peŋ ndadkandeer ne : Sukeyna ndi Isabel
We njangna ke ta bindna na tuɓaaɓ, o saar oleeke suxtaa nof in, ee seeŋoor kaa gid-a-ƭaku, a jaageeja ndeer Ngiin Ƥaal fo Nduɓaaɓ. Ke da mbug lay refu yee Seeŋor kaa ret boo andatee ndax seereer a refkaa ndam nam. I nga-a no peŋ ƭik ke aduna yee kaaga mosee naag sax xot no nof um. O yaal yiif nen o yaal yiif soom a waagu ñaaɠnit. No peŋ eetaand ne, a lala in cosaan fee ta jangloorna fo ke ta mupna, soo o Ngas-o-ƥil a doonu, a bug o sañit fop, a huytin bo ta yoq duŋ. A seek a tadkandeer ale refee dara kaa jolna faƥit fee ta fi’ina, a fañ ke Ngas-o-ƥil fo nduɓaaɓ a lafatoorna, a mbugin o suug nen o njambooñ. Faƥit a fiyu, a reefandin no pasin : Sukeyna gon no tew o ƥaal oo, Isabel a ref gon no tew o tuɓaaɓ: Ta ref nen o cax, Sukeyna tekit saax no wiin ɓaal fo cosaan fee ta yipna, fo ne da nga’taa adna, ne da nga’taa adna dalin Pangool fa kaaƭ fo xon-faaf fo jam fee na ɓoodaa ndeer wiin, Isabel a tekit kaa a Nduɓaaɓ. Ye labe we ngarna, ndax layee yee Maria kaa fof a Yeesu too andee o koor ? Kaaga xeƈa no xoox seereer yaam ne ta gaitna adna. A xec’angee na qoox den, a mbaag’a ndoon labe we yee : « Ndi xar nu layaa xa paral axene ? Nam o tew a waagu fudit too mosee yoon fo koor ? ». Kaa koy a mbi’angaan, a njambahinel yeefar fo kaa leng a andeerna. Ndaa labe we mbiyaan de. Bara waay, bilaay a mbiyaan… Ndax kaa ƥisiidee Malaaka-Paax-Kaa fo Wiin-Tedu-Waa ? O soƥangaa yee neen oo koy, nam a mbaagu mbañtit a in cini fo xon-faaf fo Pangool ? Ndax kaa Pangool ke ndefee Daan-Tedu-Waa in? Ha-aa, bara de ! Ba nu lay sabab ! Ƥisiidee a Roog. I layaan boo ƈut. Ke da ƥisiidna refu o fasoŋ o lakas olaa Roog a reefteel. Keene koy a njaɓ’eeru, a ndef no ƥanjaa in, ee yaam I andee Roog. Ke I and’afuleerna kañ reeƭu ne Roog a reefteel na Jangu Katolik, fa Yeesu, mbaat ne Roog a reefteel no ciriin fo Alxuraan fa Mohamed. Too koy I Andee ne kiin a anditkaa kaa ta moseerna ga, mosiran o nan… A retangaa baa nan mbaat ta ga koy, waree tax ta lay ee mosee jeg dara no ñoow um, mosee ref tus, jeg’ee a Roog yeene gaee nanee. Kaa waag o jang qas ke, a raaxin took kiid ke, o laaw um a moɠ o ñoowdandook, ne kim Tantum Ergo laytuuna, a kim aleene Seeŋoor a diyna a ɓekin na cangtax um ale ta bindanna Joong. Tantum ergo a kim katolik oo, Tomaa Dakeŋ fa Tedu fee bindin. I njo’tin na seereer : Sakarmaa fa mbod neeke,
Koo fat I ngooknu, ndagwin
Fat kiid a xeƈand qas
O ngim a qeeñ a in a rodandu
No keesel a yuxum cer.
Fat I simat, tagas a
Roog Faap fee fo Peenqe
Boo faw da ngulel tedaanga fo niwel fo katil
Mbokat teen Yiif tedu le fokatna den
Amiini Ndigil oo, a caageej a fada tigi. Adna fa nqas soƥiidu in, wiin a njogoliidin nen a toq no kenar. Kaa koy genar we mbug’ee nday no ngenar. Kaa njegwiid lanq ke, a ndoon teen a mbug o sañit ke ñaaɠnoogna saax le. Ta nand nen kaa Isabel a soƥiid a Sukeyna too bugee gendir fo ten. No ten, Sukeyna kaa xaadkaa rek : Nanyo famb a fakaa
Ya es a xoyaam
A lee: « o Nduɓaaɓ ! »
Um farakoox a lingeer adna
Kaa layaam ee: « O yaal es » !
Um geenu, xa ƥay a letnoox a cungaa, um war o jil
– Foonaam, Sukeyna !
Uh ! Ey ! Adna ƭik kene ndaarna a siiknoor nen sund !
– Foonaam Isabel !
Waagatiim o jektirand o pog faap fo pog yaay,
Ta tax um jaageejaa ndeer ɗik weeke a yiif es a ngirnitoogna
too um bug’u xa ƥay den a mbokatoor a yungat xa ƥay es. Sedar kaa reefandin nen a nax. Ya um xoyun, a layin ee: « Kor Sanu, ndiiki de fog ɗik wey, o waag o gilig oxuu feloonga na den ». Meeke, fat I and ee Jangu fee kaa ɗeeteel nen a yaay, na tuɓaaɓ, « Sainte Mère Eglise », ta tekit «Yaay in Jangu fa Tedu fee ». Refee yee Ñilaan na ne-eel. Oxe bugna jang o leng, a waas o lakas oxe kañ refu Jangu fee. Ten fa xoox um koy a waag’angaan sepankaand a cil ale. O naaga xooxaa o qol boo sepanel o and ee a jega kaa taxuuna. O piibind oxe xe geenwa, roog ɗik we ngeenoox, a letin xa pay, a cungaa. Na an a retkaa? O ɓay na an na den a jangkaa ? Uh ! Ey adna ƭik ke siiknoorna nen sund ! Sedar oxe jaageejaa yaam ke moɠan’uuna ta fokat xa ƥay axeene, a pokandoor a den, a geek a den, a harin a den. Me ta refna a jangangaa o leng na den, a yung boo faw, yaam a mera den; a mera hirnaa fa den too dara soƥ’iran teen, a refangee baneex jooɠ a kid den fo pelel xa ñuxur den. Sedar a faña faƥit. Bug’ee serel tig, bug’ee sepanel dara. Ndaa koy, kom neene reftu, xan a doon a yaaya : … A soƥangaa yee waxtu a ƭeetlax geenwu, um war o jil
Jilaam ñosombil xa quluɓ, jil nqeñ fa xa coc,
Jil a banj fo cooxe, jil o pamb fo-oy es ole huyteena,
Jil a ƥala, jil riiti fo mbak a saxal, jil a kim-a-yaand !,
ii, a kim-a-yaand o mat !
Kaam ee jilaam a luuƥ ale na foyguwaa o yeng o njeek
nen o ñuxur malaaka Roog no muukandoong adna,
A yooroox poy pagatar ke no we mboomteena Tugal.
Jilaam xeet no wiin ɓaal we ngali’na,
Jil paadoole ke fog es, jil xooxoox adna kuluhum. I mbooga faw ee keene ta doonna, nu soxlaee njo’tanel o ten. Kaa xool qac nen njoloor o mbuc. Sedar a jila ñosombil xa quluɓ, a jil a ƥala fo mbak-a-saxal, a farit paadole, a « jil o pamb fo-oy um ole huyteena fa luuƥ ale na foyguwaa o yeng o njeek nen o ñuxur malaaka Roog no muukandonng adna, a yaaraa a yooroox poy pagatar ke no we mboomteena Tugal ». Neene mat a fi’u ye retna, a jangik Tugal, a ret baa jangnaa. Ye xire fee garna, a waag’a moof, mbaat ta ɗofit o ɠuf, a lay ee xire no duɓaaɓ oo, ndaa fi-iran. Kaa ret a walaŋteeru, a ñoxorkel baa muj a damel a ɓekel kaso. A jila ngiin. Kaa koy yooɓee, yaam a taxa ta layel ee waagee ref o labe, weeke mbiyin oxaa na ɠuuganaa duɓaaɓ, lakas we njalan, waana mbuuxanin: « Ten tax oo gend of a mbuuxanong, a sepong o xooxik lanq ke ». I mbar o lay ee Roog oo Roog, yaam ke ta bug’ina refu fapoox, a « moof na pelyook nen o paal o tafax o palakaand no kurcala, a telaa a luuƥ ale na yegnitkaa o jeg-a-xoof of no saax le », a refik a luuƥ ale na yoɗukaa took, a lambin fak Afrik, fak Ngiin o Ƥaal : « Ii, soom ndax um ref a luuƥ of ! » Bo I ngelko fo ndokaa no peŋ nahkandeer ne, xan I mbetand a nuun ee kaa bindan a in o ñoow um, no kaa xotitna Jirool fa Joong bo no kaa jofna no ref yaal saax le, yaaga o leng galagiran.
Peŋ nahkandeer ne : Xar Seeŋoor a refu ?
No peŋ neeke, Seeŋoor oxe asooraa fa xa elew axe ta jangnoogna Tugal : Nuun we tiiƭ es fa baneex es,
fa kid nuun ake nga’keerna xa puum es Ta ref fa lay fa njaru ƭeetaqinel. Xa elew axeene ndefu tiiƭ um. Ten na jangnaa den, a sooxaa na den yiif, a yaraa den, ne we ndimna den a yartoogna den. O wootwangee sax ta ref kupun. Ndaa koy a anda xil ee nga’kee xa puum um. Menee, yiif na ñaaɠinkeel, yaam Seeŋoor layee den ee xan a xon ten fa xoox um too fumee; layee itam ee xan xa elew axeene adwin na semb. Ha-aa. Ke ta bugna lay refu yee moofkee a jangnaa boo yaa ta fuumna. Wiil um le da nga-aa, baa mbuumaa soƥkiran na cangin. Yaam fa xar ? I nqaɠ Kor Sanu doon a in : Fat nu and ee naa moofum refiim rek o kaynaak a qoox wiin ran
na biinj a piitu ke na safe ke.
Refiim rek foksineer fa mbaax faa na ɠuuganaa we adwanuuna
Doon teen ke um muuɠwaa moɠ o may xa ƈeel es.
Kaa refiim rek naa moofum o yoon o yarwu,
a waag a tokax, ke rokwuuma xa gaŋ fop oo,
Doon teen and fop na Tugal fa nogoyu
fa iniwersite um fa nogoyu fo lakas fo lakas. O kaynaak a qoox wiil ran : wiil no tuɓaaɓ. We moɠna ndef duɓaaɓ ndeer duɓaaɓ, kaa wiil den a ranig, da ndef moɠ o jaak we ngenna no ɓemb-Roog o janoon Saax-a-Nduɓaaɓ, nen saax laa Suweed, Daanmark, Norwees, Fenlaand mbaa Risi. A biinj a piitu ke na safe ke, refu a kayit ake na mbiyaa safe. A kayit ake kaa ndaning, oxuu refna teen a nandtaa gend um, a refangee ke da yipna. Ke taxna ta lay ee kaa mbiit refu yee o naaga jangnaa, a safe leng kut ake na njangniteel no kalaas oo kalaas, doon teen ngaynaak a ɓisiid na xalaat a biinj, a biinj a ƥisiid o fiitin. Calel ke ta fiyaa ndiiki, ndefee ke ta fiyoogna naa ta moofu. No ñoow um, a jega mayu lakas kaa ta fi’na. Ten tax koy baa a tokax um ale retna bo na xa gaŋ, o yarax um, fo kelfa um ke ta nananaa yaam a ref foksineer fa mbaax, a tax nu mo. A ñoowa na adna kaa refeerna keene, a ñoowa na adna faa referna fee xaye : Nuun we tiiƭ es, kaa ndeƥandoong es a nogoy
boo nen mberaandoong adna
Too mi fa xoox es um moɠ o ref o njaaƈ njeeƈ Roog ne
Ñaal ne feet a gaajukaa no xulanq mbuyukuun. Ndeƥandoong es kaa nogoy. Mexe refa o ndeɓandoong yaa fa Maam-a-ɗiis-a kid… Meeke, tig a ciiƭ a daka gar, tig no noon, tig no kiin oxaa na rimnuwaa retaa, moɠtaa ta doon teen ee: «Too mi fa xoox es um moɠ o ref o njaaƈ njeeƈ Roog ne feet a gaajukaa no xulanq mbuyukuun ». Ye ta bindaa keeke, yaaga o waxambaane refu, a doon teen a jangatinaa qas, ndaa keene waagee ref muk ke ta neaa. Fat I mbetandoox a ƭat den alaa Eliisa faa Gaaɓu : … Xa coong um ngup’ee in took, pis xire um mbaag’ee mbid a in o kurkeƥ, neatiim ƭool yeeq den a yul a kid in, mbaa duleer um a nquf a in. …Kaa njedo ne mi daaw o ñol, o leng jolukiran nen fo rof fo xas.
Ɗeeti rek xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na xire !
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na taɓala xire, fa taɓala xa piloor !
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, poroɓla fiat a eel !
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, xa piloor a yuuraa
nen mbiyaam andee a simid, yiif a ret baa weecit ee
roog a mosa ƈeewkaa a ngimaa, kaŋ ke mbeel boo nen a kas.
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na susma !
Soo koy moxolaare sutoox a liilaa pay dee bacit fo po-oy,
Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng paam a banj ale Eliisa
a salma fa kas ee picit nen tooroog, a layaa sabab !
« Almaami ! in we mboomeel de !»
Jooraam xa peme es fa xa peetaax no ngañ,
Fes fop a cinj bo no faɗ we ndeeƭna a toodok a ndok es
rew we yaay xa ƥees, a sak ake njuurtoogeena, nitaal fo sutaan,
a palasoor, o sam ole reeƭna ñiiñ fa ñiig, fo ƭool ne fuuɗuuk’ina.
A salma-koor ake, koo nqilyo no yeng oleeke a ciiƭ a ndimnookaa,
Nqilyo ndeer o yeng oleeke na lastaa ngiin maak.
Roog ndok ! njedo ne mi muca, a fecaa dañaa nen mol,
Nen xa ƥees axe na xa pem xa yelefu xe, lingeer ƭik keeke
o gali refatna ñirax den.
Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den,
Da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maat
Too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem
no xeet ke njegna fo jem No leetarum ole « Um bind a Lingeer », keeke falaktu: « Ndaa a jega beenuur laa na naƥnaa mukit in, ta moɠ o mos nitaal wurus !… Lingeer xan I sutu kaltaa, ndef o kor Jaaniiw. Ɓeki keeke no ndoktal yiif of, Lingeer. In na ndefkaa Asamaan fa Lanq ». Nu nanangaa keene fop a waag o jeg, kaa Seeŋoor a mudnoox na cosaan um. Mosiran o fes a cinj, yaam a lee : « Kaa saacuur a sanqaam, gawul no gelwaar a njoktanaam cosaan xeet es ». A soƥangaa yee boo fa ndiik keene deyee nuun, bo I ngelko fo muukaa peŋ neeke, I mbetandahin ke ta layna : « Mi fa xoox es, mexe reeƭa o taan no taan es, ref o laaw um fo kurcala um, ref oxaa yoq’ina na carind Eliisa faa Gaaɓu, na pec alaa fiis’eena a faambir fa carind Almaami no joong Fuuta Jaloŋ ».
Peŋ ƥetkandeer ne : Xar Seeŋoor a naru ?
Ye ta layna xa elew um ee nga’kee xa puum um, ndiiki xar a naru ? A naaga daket a nomtu na yiif um akaa faak. O ga-angaa ta fiyin, kaa Senegaal faa faak fogree fa Senegaal fee xaye : Maad we meen a ndeeƭu bo ndiik. Nu mbetandoox ee Maad Maye-Koor oxe saaya na no ñaal 3andeer o Nqool o Ƥendenjira 1969 rek, cinj endepandaas : « Na qool akum a reeƭahinu ? Kaam ee no hiid olum a reeƭu ? Kumba Ndoofeen Juuf maadwoogu o Jaxaaw, O tuɓaaɓ oxe garit took, a taatnaa a Mbey fa Sinig. A inu’angaa caloore no daan um fa cunjung a adwanin… ». Kumba Ndoofeen feeke, Kumba Ndoofeen fa Ndeɓ soom a waagu ref, yaam maat um oxe fooge no kaa xotitna na 1897 boo 1924, a soƥkoogu Seeŋoor a jeg ngap xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa tadaq (xkd 18) . Seeŋoor a and’a yee a jega maa o rimel um a reef’angaan, fo nuu ta jangitna jangit oo suurkee mbaat bo ta suuraa a xij. Ten tax ta wiƈaqiloox ndeƥandoong um, a ga ee baa um fa Kumba Ndoofeen kaa mbi’roogu : « Tokoor a xoyoogu baa es, da njoktooraa, a pokniraa pis paam o maag ole Mbey ». Ndaa koy dayee meene soom. A dama na yiif um o maad o nand ne Kumba Ndoofeen a reeƭna, ta ref o kiin xeeñ faax, a laabiir, o maad oxaa na widaa a saax um, a nan-gilwaa ke wiin um a ƭomatwaa, «… o maad o ngelwaar a widaa a saax, a nan-gilwaa we na ƭomatwaa ». Jamaane um a naat’a itam, jam a ɓoodaa kam saax le : « Tiiƭ a mbod took, njeeƈ a fod a nafir den », ta foŋik cosaan : «Ta nan-gilwaa o ñuxur taxar ƥaal ». Ndax ta muuk, a ga-a yee mbind faap um a njeg’a niwel kam a Sining : « Bes, kam kirin, o Koor oxe kaa nagoogu ɓusiid a lool, yaam o nqilimb a foyguwaa caloore ndeer o maax ». A lalta yee o rimel um refee ke na harinkan na Senegaal fa nqas fee refna mbaambir, a adax a doonel na cang. Yaande Kodu itam a a ɗeetaqilwa keene, a and ee buleet seereer a ref o maad. Fog no kurcala no gelwaar sax taxkee o kiin a waag o dodu. Pitik oxaa naageerna ruk no ƭeen-yaay no Gelwaar a dodu no saax le, moɠtaa ndeer seereer ke. Yaande Kodu naaga gimaa yee « Lewo Kor-Joor o Maad oxaa no seereer », refee yee o maad no we numna a seereer a neaa. Ke ta bugna lay refu yee ten refu o seereer oxe eetna dodu. Ndigil oo, Seeŋoor a ɓakanda a xoox um Gaaɓu, ndaa fodnum and’un yaaga bindafulee? We inoor’ina Gaaɓu fop itam, a yooniid fo Gelwaar we, ndeeƭee gelwaar. A jeg’a dag fo ñeeño a ndeer den.
Peŋ ɓetuufalengandeer ne : Xar a andu no maat ?
Faap a niwel kam saax le, o Maad Kumba Ndoofeen fa Ndeɓ a garaa na caf baa um, ta jang boo xoox ee feƈ fa dipolom ne ta laytuuna no Nduleer ne, ndax a waaga tax ta ref o maad, moɠtaa o maad o paax ? Xar a andu no maat ? Fat I nan-gilu ke ta doonna: Mi fa xoox es, mexe reeƭa o taan no taan es
Ref o laaw um fo kurcala um, ref oxaa yoq’ina na carind Eliisa faa Gaaɓu
Na pec alaa fiis’eena a faambir fa carind Almaami no joong Fuuta Jaloŋ. Ten reeƭu oxaa yoq’ina na carind Eliisa fa Gaaɓu, a carind alaa ref na pec alaa fiis’eena, a faambir fa carind Almaami no Joong olaa Fuuta Jaloŋ. Ta tekit ee a mosa adwan wiin um. Ke na taxkaa da ndaayit maaga refu xire, da mboomel nen puufuɗag, a salma-koor a mayu yen. Xire keene we mbiyoogna den reeƭu siriin we mbug’ina njootin lislaam ndeer Cedo ke : « Almaami in we mboomeel, ndaa gaci reefkee in. Xa coong um ngup’ee in took, pis xire um mbaag’ee mbid a in o kurkeƥ, neatiim ƭool yeeq den a yul a kid in, mbaa duleer um a nquf a in. Kaa njedo ne mi daaw o ñol, o leng jolukiran nen fo rof fo xas ». Nen o Maad Kumba Ndoofeen , ten oo a mos’a saƭik na cosaan um, a gayaa njedo um fo jom le ta yoonitna, jom leene ref jom laa daarna, a ref na ñoq ye a paan xire innoxna, a ngar ndax da tuub : « Ɗeeti rek xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na xire ! Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na taɓala xire, fa taɓala xa piloor ! Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, poroɓla fiat a eel ! Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, xa piloor a yuuraa nen mbiyaam andee a simid, yiif a ret baa weecit ee roog a mosa ƈeewkaa a ngimaa, kaŋ ke mbeel boo nen a kas. Xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng na susma ! Soo koy moxolaare sutoox a liilaa pay dee bacit fo po-oy, xa kiid xarɓaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng paam a banj ale Eliisa a salma fa kas ee picit nen tooroog, a layaa sabab ! Almaami ! in we mboomeel de ! » Xire fee miña, a ɗom lool. Ye da ngupeena doole, Sedar a lee : « Jooraam xa peme es fa xa peetaax no ngañ, fes fop a cinj bo no faɗ we ndeeƭna a toodok a ndok es rew we yaay xa ƥees, a sak ake njuurtoogeena, nitaal fo sutaan, a palasoor, o sam ole reeƭna ñiiñ fa ñiig, fo ƭool ne fuuɗuuk’ina. » O maad waraand o dam fo tikoorik um fop. A jega kaa andoona yee a hupange doole na xire, kaa warin o daɗin, a ɗasnin mbaat ta dox a den. Neene oxe hupeena doole na carind alaa Eliisa fiyu. Ke yoqna refu ta fambir fa salma-koor um ake ndoomeena. Bugee da inoox, a ñoowik fo nqaraanaq. Ha-aa, ke ta bugna refu da mbaasloox, nen a ciiƭ alaa waagna xon mbanuu feluuna. A mbiya jaloore, a ndoomel kam jaloore. Yaag koy fat a mbaditoor jaloore ndax a ndimnuwangaa o feet olaa feet a ndimnoor jaloore, a ndefik wiin maak : « A salma-koor ake, koo nqilyo no yeng oleeke a ciiƭ a ndimnookaa, nqilyo ndeer o yeng oleeke na lastaa ngiin maak ». A jega koy waa mucna, ne ngoora sooɠteerna na salma-koor ake ndoomeena : « Roog ndok ! njedo ne mi muca, a fecaa dañaa nen mol, nen xa ƥees axe na xa pem xa yelefu xe, lingeer ƭik keeke o gali refatna ñirax den. Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den, da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maa, too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem no xeet ke njegna fo jem ». Maadoox Sedar a fosooxu, a fel o jaf um olaa faak baa and ndax a anda tig no maat, o jaf olaaga ɓisin Eliisa faa Gaaɓu, Eliisa fa Gaaɓu lalit a carind no maad, o maad oxe dak na xire, xire fee lalit jom, jom le damloox, a fañ boo fapit yaam a ref o mbap cedo. Ndax o ax den sooɠkee, lingeer ƭik a naaga daket, ke da ngali’na fop oo, a yoon fa ya Siga Baƈal fee soosoos maat. A salma-koor akeene yenitna na xire faa Eliisa Lewopool a koocaa na ndok o Yeng a Sinig, a bug o ci a den da ndimnoox : « Ndew, heƥandi o lampa le, Pangool ke sutwiid, a as a in nen o kiin fo ƥeem. Fat I nan-giloox o ñuxur Daan Maak waa Eliisa. Kaa nen a in we ndaayna, den itam mbugee mooc, o ax den a sooɠ a lanq. Na ndok aleeke a ciiƭ a paax a sookaa, ta may fo suun, kaam bug o nan-gilu xoox es le took ngang of ta sum boo nen ɗaŋ laa sogna sutoor no hinde ».
eŋ ɓetuuƭikandeer ne : O Maad o nand num a bugu ref ?
Diiru maat a yooɓa, diirwan boo jegin a yaac o moɠ o ɗom, jegin, ref o maad o paax, jof, laabiir, ref o caajal, jeg yiif, muñaa, moytuwaa, jeg fula fa fayda a moɠ o ɗomahin. Adwan saax, teeteel fop, fodand fop, fañ o buubaa ɓakandaa na xoox of fo wiin of refu ke yaacna xox mayu no we adwan a saax wiin ɓaal. Ye Lewopool a bindaa safe lene, yaaga refafulee peresidaa, ndaa pañtee, nen o yaal yuuƥ fo pexey, ta horu mayu yaaga fadiidafulee, ne ta laytuuna na « Caka » : « Mi mat ɓeku ɓaax kam a koƥ a qonu leene, buɓin, raaɓ daaƭ jegee njiriiñ le. Ne qooxoox a fiaa ngañ. Kaa ndaw ke mbar o ndefik a tos no njang ne fambreena ». A yiif um a buɓtu, yaam maat a yaac o nand fo joc olaa xa par xa pagatar a naagna filiñ a saaywaa, wene saq dangat, wanaa ndoq liim, weeke suum, fo lakas pagatar. Ndaa ngiin a adnange rek, fop a waaga xen ñang, a cinj of a mos. Ndax Yaande Kodu laykiran na xa kiid axe na ndoonukaa yee : « Woy naa la yoo Lewopool ! Boo tëdee nelewal sa ginaaw bandaŋ »? I nan-gilwin ten fa xoox um : Yeele yaay ! Xam dak o gim a Yaaram fee !
Fat a koora fa ƥala yooranaam !
Lingeer, wo jegu kim wurus alene, ta moɠ o joot o nga-atinax
Kaa maaɓaayo ! Refiro ndondand took onqe xeet of a njeema,
Refiro o maad o soxodu, ɓuusaa onj den !
Koo ref a pec a qaaɗu, tap a may baa ndaaxel,
a mbaag o mbaanin a den fo nuu hiid a nandna. I nana a betandax a mayu no kaa jofna ndeer Seeŋoor fa xaaliis. I anda, nga ee ye ta refna meen o teem feeñ’ee sen na politik, I neatee xa ƥeem. Reeeƭee oxaa na gindaa halal. O leng no we mat’uuna seedeanaan ee ye ta ɓisiideena o nqaaliis onqaa hatna na safe ke ta bindna, kaa naag cum, a xor, a kid ake nguy, ta layin ee : « Ɗeeti rek ! Kene de xaaliis Seeŋoor oo. Keeke calel es oo… Kaa bes um retaa boo laamit a xoox es ndax ndabid peresidaa jombiraam… » No kiin o cofu, o kiin wargal, dek xaaliis ta ref ndabib peresidaa waagaan o jaaxɗand yaam ta and ee calel ke kaa yaaj too nuu ta saxitna yoo a jega waa njegeerna naa felna den kam saax le. Ndaa ref peresidaa, ɗoftaa saax a jof mbaambir itam a ɗoma, yaam a jega waa andoona yee yaq fo mbumbaay a adnu, ne Sedar a jusnituuna : « Ii, soo da ñoowdandaa ñiiñax fa nuukuur a kacaayu ». Saax laa adinna o mbumbaay, a kalfataa calel, too oxe adwanuuna naag jiŋ, a adin yiif um soom, a ɓonu xalaat yaam saax le ñak mayu ke na ñaaɠnaa adna : Kaam ee ndax fañ of a ndiƈatoox, koo naag jiŋ nen saŋe, layatiim ndangaan, ndaa o mbañ-gaci, refan a den daga, fo tul naa na dekaa a kas fa salma, da nqaaɠtang. Lingeer a parak a nahak, xan xeet of a simatel yaam wo, danq a tagid of a yooroox o don of ta gaaf jam. Wo refu xeet of. A anda itam ee ndax saax a jof baambir, a qooq na eetka, ne ta jilit’ina paadole adna kulum : « Lanq mosee maas, xeet of a nqooxan ». Ndigil lakas ne ta warna ɓekit yiif refu yee Senegaal o fog o ɓor oo, too muu liir a qicteena o gend um a jaaɓ : « O ref o teem, daaw fo-oy Seereer fokat Mbulaane. Cey xeet keeke mbokatoorna kam xa paɠ es ! Koo nqaɠyo um fox, nan o ñuxur a keel po-oy pokatooru, kaam ee ciaamoo um nan a kim Afrik faa feet ! ». Yaag koy I nga-a a toodook maat ne ta bugna dalin : Niw o jeg saax le, fañ o ref ndodand took onqe da njeemaa, fañ o ɓuus onj den fo onj den. Jangin a den fayda calel, da mbaas o ndef no ñoowdandaa ñiiñax fa nuukuur a qacaayu. Keene, a cang fa yar soom mbaagun o ngarit. Fokat fop yoora daraapo leng kut ole, fi ta ref saax leng, a ref xeet fa leng. Ɓis saax no wiin ɓaal no xetand o niwel adna. Keene ta yuuɓna xan a xooɗandin no peŋ ne na garaa.
Peŋ ɓetuundadkandeer ne : Maat nand num a bugu dalin ?
Bes kaa I jom’aa yaa I nanna yee a tok Seeŋoor na polotik o mbet oo. A and’a xil ee xan a mos o ref xoox saax le: « Lingeer ! Kaam war o inu fapu, yaam yaakaar ee xan bes a gar, um wat o joor adwanong, gadu o sam of no nqetand xeet adna. Yoon of na ngupkaa yoon Gongo Muusa na ƭat um alaa Peŋku yaal meleƈ ». Ndigil oo, na pind um a fosooxa letin saax no wiin ɓaal, a letin Ngiin Ƥaal mbaambir a kid adna fop. A fapwa, a nar o lalit ee Afrik Lingeer oo, Lingeer feene ref lingeer fa nqas kam adna fa nqas, adna feene jeg o xetand olaa jombkeeruuna. O sas oleene, Seeŋoor kaa fiyin nen o sas Roog. I mbetandu ne duleer we ndettoogna koƥ a ƥor alaa, a ndiƈatoox ngenand no wiin ndax yiif den a waag o jasnoor fa Roog. Fat I mbetandu ne Yeesu retit’ina na koƥ a ƥor alaa baa jeg maaga o nqool fa xa yeng xarbaxay. Saŋ Batiis itam na koƥ a ƥor alaa reeƭu, nen mayu lakas, bo no maad Dawid na Kim a Tedu ke na Biibal Fee : « Roog o Yaal, mexe saakang. O laaw es koo sooɓin, cer es a ndiirwang na koƥ a ƥor a beeru leeke ndoq foofi reefeerna ». Ndaa xam eet o xaañ kam a koƥ-a-ƥor ale yook a reefeerna,
lanq ke mbitnu, a nqool qac, um bug ta ɓogid ndeyaƭar es,
A ɓogdaam ndax ke nduɓaaɓ a xaɓaxama yirfu.
Sam a qoolaand um a ñexetu ɓogid a tagid es,
o ñoxole of a ɓogditaam fo ut,
muuceek es ee cel a mbañ o nduq foofi a ngas boo pes ƭik takwiidu,
nen ngeeleemb njegu nox.
Xam xaañ kam a pec o Ɓemb-Roog o janoon,
Xaañ kam Misiraa fee no lup ke fa pooɗoom a maak ake
Ndaa waasanaam a nuun a Firawoona fee moofnaxama na ñamaak um,
Waasan a nuun o taan no taan es oxeene no nof yeeq ke. Yaal o and we ndeer in, nen a Siix Anta Joob mbaa Ki-Serbo, a njaɓa yee mayu na in, in seereer, Misiraa cosaanooru, inoor maaga : «Xan yaal o and we ndeer nuun a lay a nuun ee no Ɓemb-Roog o janoon a inoor’u nen a cosaan es fa maak fee dugñeena ». A toq um no xetand o xas adna refkatee wurus, nen a yaj alaa Kaŋka Muusa yaa ta retaa Maka. Ha-aa. Seeŋoor a anda yee halal saax tigi tigi wiin um oo, wiin weene ndef paadoole ke, fo yaakaar surga ke na ndabdeel waxtu fuu refna xa tuusu xa nahaq, jom a doonel no torox olaa faak ndax o feet a waag o fel. Ke ta yaakaarna fi a toodook naatange saax le na ne-eel : A toodok ake ngeenuna ndefatee faɗ cuni nahik kaa o kiin oo kiin
a roxonduna wurus, ndaa wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik,
Kaam ee paadoole cuni ɓetuu ƭik neewu doole taa njeg jom,
a ndoxondu halal xeet es, ta ref halal ndigil.
Layatiim wurus, mbaa xa peme, mbaa a ñiiñ fa ñiig,
ndaa ke paadoole ke nqooxna, fo yaakaar surga ke na ndabdeel
xa tuusu xa nahaq waxtu
Fo torox saax le walteena ye duɓaaɓ a mbanteeraa wiin ɓaal
Fa xa kooniit axe ƥaxeena a saax ɓetaa ƭak,
Fo onj no wiin ɓaal le dosteena xa qol a ƈanq sukur fa xa qol faliit
Fa kim ake ngimeena a mboygoorel a luuƥ
Fo sawar ole tax’ina wiin a mbec baa soroxole !
Kaa ndef wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik,
paadoole cuni ɓetuu ƭik neewandwu taa njeg tiitar, a ndoxondu halal xeet es,
a mbapoor Doole fo Njedo fo Njaambuur. Ye a saax no wiin ɓaal a njegatinna a qoox den na xa kiid 1960iin, fop war’e sosatin. Ye duɓaaɓ we sogaa ndokiid, ekol njeg’ee. O ñoow no wiin ɓaal fo ne da nga’taa adna tig lakas a reeƭu. Ye da mbadiidna, a ndalna qas, maat ke in a tasel, cosaan fee dugñel, a feñaxel. In fop I ndeta boo merat o ñoowooƭ den. Njegatin a qoox in kaa laamit’u I pokwatin o ñoow in, nqalatatin me I mbarna ndeef. A jega saax akaa lanq den a njegna mayu kaa adna fa nqas fee jirñooraa nen wurus, fa petorol fo njelem. A saax a lakas ake koy njegee keene fop, Senegaal a fog na den. Refangee fosfaat fa a aareer, I njeg’ee dara lakas, a refangee mbaal liƥ. Yaag koy oxe eetna ref peresidaa kaa war’u jokandu no yiif um, a fiisatin a ƭat saax le, a ɗaap kaa ta waagna dam baa jof baambir. Seeŋoor oxe doon’a fop na cang a cegu fayda le na ɓisiidaa o waag. Ten taxu jeg’ee no xetand adna maa o Senegaale reeƭeerna, da ndoonel na palaas a maak. Cinj kaaga, a jootna cosaan, adna fop a andat saax le yaam cosaan feene foŋkel. Fat I mbetandu Tiyaatar Dañel Sorano, Bale Nasional, fo lakas fo lakas. Roog a dimleaan, a nan a qeƭ um aleeke : « Soo koy o ɓay kuluhum a pokaam, um waasloox, gaɗ fop es no Mbeq onqe na ñoowdandaa adna ceejeek ». No peŋ neeke; I nga-a ne Seeŋoor a fosoorna saqit saax le, fo ke refna yaakaar, yaam ta and ee keene refu doole in. Ndax kaa we moɠeena and no saax le ndiiki refee jeejeek we ? Adna fa nqas fee laamtun, a lalit ee Sedar a ga’a fop, a and fop nen a saltiki.
Peŋ ɓetuunahkandeer ne : O niɓaan maat, maat o niɓaan
Na in, o andangaa tigi ke peŋ neeke fofna, xan o ga ee no ke moɠna yuɗnu na pind ake Seeŋoor a fogu. Fat I mbetandoox ee kaa fosu o saqik saax le. A ɗeetaqina maat nand ne ta bugna fo ke warna ref ƥonax um ndax saax le ñaaɠ, a naat. No peŋ neeke koy kaa faambir fo ke ta sepeena, a ga ee a fofa lakas kaa reefeerna baneex. A ga-a yee maat a fofa mayu kaa yiif a naageerna gomaa ndak fo ndak. Kaa adwan saax a ref tig meɗu, yaam wiin juni cuni ndeɓ xa ƥay den na wo, fop a yaakaarong, no kaa xotitna no tuufe-duufe bo no ñaamel, a gar na cang fo wod-fo-ɓaal, na cik fa cikax. Cinj Roog, saax le na wo ƭeetaa, a yaakaarong : No yaakaar ñaal ne xaye laƥ kelfa malaaka dalna
bo o maag ole Som fa Seen fa Reŋ fa xa maag xa qofu
Batand Tugal ee bacit, tuñ po-oy a naag sur, a tax xeeñ es a maasaa,
Kaam war o saƭakinu muñ ke sepeema. Oxe fosuna ref yaal saax le naaga cook na pec akaa faak, da ƥisin Tugal, moɠtaa goma maag olaa Seen fa Reŋ, ta ga-atin a den ndeer xire, da yaxig coy fo po-oy no wiin. A anda yee xire feene, oxaa adwan’ina saax jaw’un, adna fop a ndoxanel o ten, ta ref Xire Adna, I moɠin o and no gon um duɓaaɓ, Deseem Geer monjaal. O nanangaa ta ne-el neene, kaa a saax adna kuluhum mbog’u teen, bo no paap in fo maam in. Kaltaa we ƥekeena na bato a ƥisel a ñoxorik Tugal, mbaambir o Ndakaaru a bato xire no we mbar’ina fa Deegol a ngomrit’u fo we ndeeƭna meen, a mbarit a Peteŋ fee adwan’ina maat naa Faraas fee Almaa we nqaw’ina. Seeŋoor kaa wondin a cangtax ale, ta garit nen o cax. A anda xil ee ten oo maat a bugu, too a refangaa o maad, a jega kaa a xewangaa, a waaga ɓek saax um na xire, ɓek saax na xire ref warnoor fog of juni cuni. Ndax ten fa xoox um a pareaan o fi ? Ndax kaaga naagangaa xot no yiif, waree nomtu a cinj ? Ha-aa. Ke xeeñ um a maasaa yaam tuñ po-oy no wiin ee sur na xa ñis um fop oo, kaa war o dak, a suur, yaam kaa sepel o ten. Kaa war o fi nen o soldaar oxaa wareerna daku a cinj, fo nuu ta ɗomitna ɗomit. A ga-a yee jegee doole, a yoq kotoŋ nen ye ta refaa o ndeɓandoong. Polotik o joc oo, a ref o niɓaan, o yeng o sisaaƥu laa tig andand a naagna filiñ, dara wooree. Nen a faak, kaa bug o jaɓnook na Tokoo Waali fee waxwooguuna, a teeteelan na waxtu fa nand neene : Fat boog kirand nuu refna oxe na dendaa fa mi nen mbelyook a yaalaam.
Tokoo Waali, ndax wetandwaa ye um ɗaanaa no ndiiñ of,
Mbaat o damaam o ɓay, taatnaxam kam o niɓaan,
Xa qol a mbid a in, a neq, a niɓ, xa qoor a mbar took a yidaa daaƭ fo taxar ?
Ke widna in fop oxe cel.
Dara, a refangee tuñ a koƥ, da sis boo nen fomb quuraand
A moɠ o mak a seelaand ake fo haaƭ le no yeng ole laalatoogna a qiind na baq.
Tokoo Waali, woxe nan-gilwaa kaa nof a waageerna nan,
Joktanaxam xa pasin axe daan a ƭasinna ndeer xa qoor,
Lalaxam Ndaalaand ne, fa Beex, fa Ɠaxal, fa Ñiig, fo Ndiig-fo-ƈiid
Ta nandtaa a ƭat jini, mbaat o tan o cegee muukandoong took Roog.
A qoor a naaga daket nen a lingeer,
O niɓaan ole yeng ole ñiru’ina firtu a sam. O yeng ole refee soom ee kaa fitnu. Ha-aa, o Ceejeek oxe anda xil o mosel um, ta fi-in nen o tew o ƥaal fa kumpa fee ta ñiruna : O yeng Afrik ! O yeng o ɓaal o fitnuwu, a xool, a ɓalig, a meleƈaa !
Kaa ɗaasoox a fod fo lanq, a ref Lanq fa xa coong um wee tiiñ ƭiiru a mbodir,
O saq o mosel mberaandoong adna !
Kooñ leng reefirang, o jof pec, liitwaa,
Saq mukit mbuyukuun adna, a tagid ale kibou a niɓ nen tuñ o joc
A kid ake yooru a paas o raatam of nen o xuluɓ
A gar no loot siid ke ngeeninna ngang of !
Njogoy ndew ne, wo ref tees o ƥaal o mosu, ref o yeng, ref fo ɓaal es, yoq duŋ ! O toog o mosu, o tew o mosu xaa na ɓisaa o laaw ! Ndaa refee o mosel ole soom. Ne I laytuuna, a fofa kumpa fa lakas. Fat I mbetandoox ye ta welitna o tew, a bug o geenu a ɗeetan bo yaa ta moocna a kid um, soo ye a qalaat um a naagna xot no nqetax, a yiif um a sal : Kaam weltong boo daga, a soƥ a kid-a-njaɓriidaa
Um geenu, andiim kaa layuuma, o faambir fa mi,
muuɠax of a fof o pasin,
a nuk a leel mukit of nen o cax Roog-o-ndew.
Jaɓnuwaam na loot ndax um waagong o ɠook,
Soo pay of a mo a kid es, a muxil ale sañtuwaa o ndang
Nen njeeƈ naa fosuna xaw o lac na mbeel kirand ngoor.
Kam o niɓaan ole, misiirang fo diidaa nqetax
A mbia daax leng kut a mbiflaam nen o ɠaxal
– Kaa njeeƈ a mudangaa, yiif waagee ñak o xot no ke o yeng a utaa.
Mbaa ree sax o yeng jaaniiw fadiidu, too I asooree
Um wondukaa, loolaa na semb es nen o nqeq onqaa na diilwaa ?
A soƥangaa yee neen oo, xan o yung a singaam njoor xa kooniit
bo yaa o soƥiidkaxam, mbeet muuceek of a leel a tagid es. Ten tax meeke ta lay ee : « Meraa ɓisaa o laaw es, ta tiiƭaa kam ngang es nen ngoŋka ». Kaa o yeng a ref tig njaxlaf. Teen wiin we ngukraa, a mbexeyaa tig fo tig, moɠtaa no maat, yaa lakas a yuuɓaa maaf oxe refna meen, kom nen kuu detaa. A anda itam ee wiin ɓaal a mbara mbapu, yaam a jega waa na yuuɓaa saƭit a den, a nqaaj a den boo njegkee doole. Fat I ƭeetaqin qire podne njaweena kam Afrik naa endepandaas a rokiidu. Kuu detaa ke njegna meen fop kaa nand nen njom no lakas I maafreel. Keene fop Seeŋoor a and’aan, a fapwanin, a geekin no ndoktal a yiif um : Wo na muclaxam no ñimatir nqel andand fo jeg nof, fo noonofaanu,
Muclaxam no we na yuuɓaa mbañir, mbarir da mbi-in ngiin,
Kaam ee wo na xuraa a yiif es yaa da nqaajoorna,
Jafrand we mbugna sambrand wiin ɓaal. Koo muclaam no tefee ƭat ! A xeɗa ndax Ngiin Ƥaal xaajkaand, a qeƭ ale ta jofnin no xe fokatna a yiif um ake sal’ina ye ta ruuxna a koƥ, a ret a jangik, a nomtiidin no saax le ta rimeena : Wo fee na gayaa a yiif es, xur a den yaa da mbugna nqaajoor
ndax da ndef leng no Ngiin Ƥaal, koo dalni
o njaaƈ onqe na refkaa o njaaƈ boo faw,
o njaaƈ onqeeke xa kiid xarbaxay fa xa kiid xa ƭaq a coqooyax
a mbaagerna tax ta maak a nogoy. A daka doxin a Tokoo Waali lakas kaa wiicuuna : Peŋ ne refna mbaambir, kaa fi nen o qooxoox oxaa saqeerna helaar. Jegee mayu kaa waaguuna dimle yaam a lee : « Kaa suttiim dara Tugal, a refangee o ndoog onqe xaariit es a kid ake ndanigna boo nen a kuy akaa Beretaañ ». Keene refu ke Fat a kooraa fa pala yooranaam a yipna, ta ref o ñoow um, I mbugin o muukit a taƥand ke peŋ oo peŋ a fofna : O ñoow um ndeer Jirool fa Joong fo cosaan fa sisaaƥu fee adna seereer a fofna O Ngas-o-ƥil a layin ee ha-aa, tig cosaan keene xa andand oo. Xagi Pangool fa Daan maak waa, dami na Yeesu Kiristaa fo Wiin Tedu waa. Ta fañ fapit ee xaɠkee cosaan um pelek, yaam o Ngas-o-ƥil watnee a koɗom um. A jila tig na coosaan um a jil wiin um mogtaa paadole adna kuluhum. A asoora fa xa elew um, a lay a den ee a jega calel lakas kaa na cungan. Ke na cungan, maat oo : Ndax o rimel um a ciaan ta waag o dodu? Ii yaam baa um fa Kumba Ndoofeen kaa mbi’roogu, da ndet boo Kumba Ndoofeen a xoyaa baa um tokoor. Ref o ƥiy no maad taxee waag o ref o maad. Ndax a anda tig no maat ? Ii, yaam ten reeƭu o taan no taan um oxaa yoq’ina na carind Eliisa fa Gaaɓu. Maat nand num a waru dalin ? Maat yirmande naa ta refkeerna o maad o soxodu, a fi nen ndondand took onqe xeet um a njeemaa. Waree ɓusaa onj den. Maat tig meɗu yoo, ten tax nen duleer waa faak, xan a ret na koƥ a ƥor a ɓogdook. Maat neene, took paadoole cegu jom a geeninkan, halal xeet fee ref njambuur fo njedo, fo njeek: « A toodok ake ngeenuna ndefatee faɗ cuni nahik kaa o kiin oo kiin a roxonduna wurus, ndaa wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik, Kaam ee paadoole cuni ɓetuu ƭik neewu doole taa njeg jom, a ndoxondu halal xeet es, ta ref halal ndigil. Layatiim wurus, mbaa xa peme, mbaa a ñiiñ fa ñiig, ndaa ke paadoole ke nqooxna, fo yaakaar surga ke na ndabdeel xa tuusu xa nahaq waxtu, fo torox saax le walteena ye duɓaaɓ a mbanteeraa wiin ɓaal, fa xa kooniit axe ɓaxeena a saax ɓetaa ƭak, fo onj no wiin ɓaal le dosteena xa qol a ƈanq sukur fa xa qol faliit, fa kim ake ngimeena a mboygoorel a luuƥ, fo sawar ole tax’ina wiin a mbec baa soroxole ! Kaa ndef wiin ɓaal cuni ɓetuu ƭik xas, xiixire cuni ɓetuu ƭik, paadoole cuni ɓetuu ƭik neewandwu taa njeg tiitar, a ndoxondu halal xeet es, a mbapoor Doole fo Njedo fo Njaambuur. Soo koy o ɓay kuluhum a pokaam, um waasloox, gaɗ fop es no Mbeq onqe na ñoowdandaa adna ceejeek » Maat tig meɗu yoo. A waaga tax po-oy mayu ƥaxel. Ngukir oxe meen, wiin a ndefkaa no mbexeyaa tig fo tig, waana mbod maana, a mbapoox a nqaaj wiin ɓaal, mbarir a fiel ngiin. Keene fop a ref kaa na diƈkeel mbaambir um, ta war o ñaaɠnit yiif, a jootin saax um.
About The Author
English 
