A kim yook

A KIM YOOK

NDOKAND NE

Safe leeke xe fokata a cantax a mayu, Seegoor a ne o fof oleene A kim Yook. A kim yook kaa yaac o nand fo ndiilax. Oxe bindaan ye ta refaa Tugal, ke ta fofna ref kaa na laltaa ne Tugal a nanduuna, ta jekri fo saax um, a tax ta mog o faraku na cosaan um. A cangtax a pogreer a fokatu, a tax safe le guutatir fa Xa losti xa ƥaal andoona yee o feem o leng kut ole yipu, ta jof na Geer Monjaal fa ƭikandeer fee, Ee-coopi laltaa Ngiin ƥaal fo ke faqaqoorna fo ten. I ƭeet koy leng par leng a cangtax ake A kim yook a yipna :

IN MEMORIAM


A cangtax ale eetna refu In memoriam, ta tekit «Taa na yiif es», «Wetandwaam», mbaat « Sam Roog a yirmin », yaam ta jof no kaa na ɓoxoteel oxaa xonna.

Na bes diboor, a jopir bes Tuse, Katolik ke kaa ndetaa no poy kaa, a mbidik fog den we nqonna. I mbetandu koy ee a jega wiin ɓaal mayu waa nqonitna Tugal, a ndeeƭu soldaar waa ñoxoreena ndax Tugal a jegatin a xoox um ye Almaa we songuuna, a nqawin. O ten fa xoox um a fog’a no soldaar waaga.

Mexe ɠookaa xa paraaj fa xa coong dee picit kam a kuy,
Kam jam fa ƥor, xa solom a yoq duŋ a mbitnoox.
Yoora den fog es we nqonna nduufe,
yaakaar es ne refatna kasaara,
Kasaara fee ref fo-oy le ɓaxeena na xa kasaƥ kam ped,
a fokatoor fo po-oy daral.
Ten tax took a kag ale ŋaayuuma,
Mexe misiiraa yaakaar neene picteena kam ped,
a ufel a fotaa ɗuga caf loot
Nen we ƭoxoogna xeet es ndeer Ɓanjuul fa Mbey
Ndiiki meeke goma maag ole Seen paam xa coong axe.
Koo nqaɠyo um misiir fog es we nqonna !

Ke feƭaruuna koy refu yee na bes Tuse feeke jopirna diibor, duɓaaɓ we duɓaaɓ lakas we nqonna inu den, ta fi nen a ƭat den yongee no wiin ɓaal weene mbondneena, a ufel ɗuga lanq ke Tugal. O nanangaa den mbar’un o mbi, refee yee kaa I sadaxnuwaa da mbetandoox wiin ɓaal weene. Ha-aa, kaa mbarin o mbi yaam weene kaa ƈufgik’u Tugal, a nqon kam ƈufig neene. Kaa jolna kaaga, kaa wiin ɓaal weene, fog den matee den. O leng no fog den waagee inoor Senegaal mbaa Kongo a ret a widik a mboy den alaa Tugal. Ten tax ta lay ee fog a kid a pulo ndefu, a saƭik a qeeñ :

Kaa faak a reeƭu feet Tusee, a ref bes o rimel njeeƈ
Ndaa a mboy nuun a leng gaee betandoor !

Kaa koy Seeŋoor a naaga bindaa, o kiin kaa war o moytu a paax, yaam ne yiif um a ñaaɠtaa : Ye ta helko fo fadaa no keene, a jusna in me ta genna, a lal a in ee bo ndiik Pangool ke we fo ten, boo no xeeñ laa Tugal. … Took a kag weer ale fodma,
Pangool muñaƭaru ngen teen nen xoox fo ƭomel …

Solddar we yenitna Tugal a nanda fa salma-koor akaa yen’ina na xire faa Eliisa faa Gaaɓu. Mbugee nqon, a nqoxa fa nqon, ke da saayna fop, owe ñoowaa. :

Nuun xon we mbañna nqon boo faƥit,
Nuun we nqoxna fa nqon no kaa xotitna
no maag olaa Sinig bo no maag ole Seen,
a gar na fo-oy le na ɠufaa na xa paɠ es axe saƭkeerna,
Koo saytooxyo yaakaar es, ne nu saytooritna xa ƥiy nuun,
Riñaan we na qaal a ciig ke !

Sedar oxe ɗeetaa den nen Daan maak waa, a fi a den da mbokatoor fo Pangool, Pangool keene mbar o mbañ o mbuuxan a Pari, a saytu pind um yaam den yoogu fog um we nqonna:

Nuun Pangool, ngela saytuyo pind ke Pari
a kuy a singna na bes Diiboor fee xaye,
yaam pind keene yoogu fog es we nqonna.

Me ta ŋaayna wooree, ndaa booraƭar ne kaa fi nen paaka-ñaari boor : a ŋaay wooree, yaam waagaa yeniid, ndaa I anda yee kaaga waagee jeg. No mbind um a refu, mbind ne ref taax-took. Yaag koy a yiif in a mbara mbaaƭik lakas kaa taxna me ta refna wooraƭar. Moof’u no mbind um, fañ o ret fokatoor fo fog we na kid a pulo ke saƭikna a qeeñ moɠu yooɓ. Ndaa a fiangaan, a ref o kiin o taƥu yiif oxaa na galagaa kaa farna na xoox um rek. Kaa war o inu, a ret a fokatoor fo duɓaaɓ we, a widik poy no wiin ɓaal we fog um. Ndiiki koy, fat um fudu booraƭaru kene ret no mbed naa, fokatoor fo fog es we na kid a pulo ke saƭikna a qeeñ.

A CARIND XANJAR


A carind xanjar a cangtax a taƥu yoo, too ne I laytuuna, a cangtax a taƥu ke Seeŋoor ndefu we moɠna ƭom tig. Meeke, sinjaan a laytaa, a carind ale ta fiisin na pec ale teeru fee xetaa fo yilmaan a piket, tambado gukraa fa peepeer. Pale gau, ndi mbind lakas ?

Kaam sinj mbind es paam a ƥit ake a yiif es a mbiisatinna,
Sipin na pec ale na wetandaxam a Joong Yaal-Yook ne
Taa saq ndanq a tagid lanq ke rimeema.
Kaam fiis a carind es ndeer Teeru fa joor,
No ƭat sal ke Teeru fee xetaa fo yilmaan a piket fa banj

Ta foolandu, a lal a in o o liir um :

Ke um ricwaa soom refu bomb le suungaan a widna a yidan
ta siidaa na tambando fee nen po-oy,
Too um jeg o liir, o ndaksi waagaam o jaay nen a kaal kam jiwaam
O njigareet a mirlaam um tiipaa nen oxaa paangna o feeƭ

Fa neewandax um ale ta yoonitna :

Doon teen moɠ o waagaƭar o njaaƈ took onqaa na sogaa rok ekol ee :
« Boñsuur Madmasel, komaataleewuu ?»

Xa tax I lay ee a neewandax um a laltu ? Kaa ye ta bindaa keeke, yaaga oxe pokwa a dipolom um baa ɠut, ndaa pañtee ta and ee ne ta laytaa, fo ne ta xenitna xenit fop oo, fogree fo ne we numna a parañse laytaa.

Mexey reefana a ƭat, sag a ngid a ɓoowaam ñaal fo yeng !
Kaa ke refma o kiin o yokwu fop,
bo ndiik nduɓaaɓ oxe reefaxam o lad nen ƭaanar.
Nanaam a tuɓaaɓ tigi, ndaa pañtee a layooƭ es a ñoxoɓ!
Ten tax kam fa mbeƭaru widaam o nombo,
a beex a nandtaa mbuuɠ ee filiñ na ƭat ale foog’uuma o yaadax
Soo koy o fiiq a monj ngang es ne hiiq a looɠaa nen qooc.

A UND ALE


A und ale refu a cangtax ale mayu na in a njangin’eena ye I ndokna ekol, ta ref kaa andoona yee kaa I mbar’un o mbaag o njangtu too I nga’kiran, ta ref ke tuɓaaɓ a layaa resitaasioŋ. Mayu anda a cangtax aleena, ndaa andin, waagin o jangtu fo and ke ta yipna refee leng.

Na in, a cangtax aleeke na Kor Sanu foga na cangtax um ake moɠna ndey waar. I ƭeetluwin o ndik : A und aley a gaakaa ke widaxama
A und aley a suqtitaa na mi xa kardugal fa ƭelem a cegee xoox,
A yuxum a ndiim kam es saa saacnooraa xeeñ es nen a saaqul.

A und ale refee nqeñ, o njom’andaan oo. Kaa ref ndeer sabab faa retna bo ta fi nen o ƭof, mbaa nen a naf ndaxar kam a und, kam um a jiqtuwaa, a yiif um a njiqtuwaa. A anda yee a daawa rok teen. A und a xesangaa inoox, o kiin waagee teen dara, a refangee xeɗ a Roog ta waan fa jam :

Ndaa koo sam jam a yoon fa und ndiig ale godiidna o joor !
Nqeñ sumu, Nqeñ jam fa ƥor, Nqeñ ndiig ƥuuɓu
Boo fo ut of a yenna took loot xeeñ es baa riim,

Meeke, ke taxna a yiif um a njiqtuwaa refu yee xalaat fa leng a saqu, a bug a qalaat a lakas ake ndiƈatoox, ta yoq fo ke jegna o njiriin na waxtu fee. Ke ta bugna refu nqeñ ne uup xalaat fuu jegeerna xoox : « Koo sam a uup xalaat fuu looɠoogna cegee xoox ».

A und ale, I layaan, refee a und Roog, refee nqeñ naa refna tafil a gaaka taxar. A und ale, wiin daduk inun kam a yiif fo xeeñ no piibind oxe. Den taxu a qalaat um a njaxasooraa, ta diidaa a ret boo waagkee jil, waagkee and ke ta warna fi. Wiin daduk weene ndefu :

  1. O tag o tew oxe : Fesooraa nen nitaal kaa lalit ee o tag oxe o tag tigi yoo. A janga, a anda ke ta warna fi, a yaru, o yarax ole lalit ee oxe ta dagwaa o kiin o maak oo. A soƥangaa yee koy kaa Roog a ci-in mayu, bo ta waag o jeg o tag o nandu neene, soo ta laacan lakas, kaa tekit ee kaa fudaan, naagee deyƭuwaa, moɠtaa yaa I andna ke xalaat fee ta bugna ta yoq a refna : « O tag o tew oxe, waasi fesooraa nen nitaal ».
  2. Mboƥ ne : Fa ŋas no mboƥ ne yoo kaa fiiqlin. Owe ŋasaa, a ƈeelaa, ta ref kaa ɗomuuna lool. Fat nu and ee bo ndiik kaa I njusnaa ngaraa, ndaa xan I mbad no ke taxna kene fop : « Nuun mboƥ ne, nu yeeɓ fa ŋas fa xa ƈeel xa poorwu ».
  3. O tew oxe : Lakas ke soofuuna refu o tew oxe. Ten oo o mem um fo ƭuuwel um kaa yaqanan ta xor no ke refna njo ne. Ten taxu ta bug o jam ole na fiyaa ƈulfaand ndeer o yeng a raaɓ o ñuxur um fo cer um boo ƭuumwel um a maas ɠam. Kaa bug fiɗel a fudoox took um nen o rik-took, a moocand ƭuum no tew oxe. Fat I nga-aqilu yee o tew oxe refu yaay xa ƥiy axe na ŋasaa : « Wo mat, sam o jam ole na fiaa ƈulfaand ndeer o yeng a raaɓ o ñuxur of fo cer of boo ƭuumwel of a maas ɠam » .

Ndi xar Seeŋoor a bugu ? Xar refu ke ta diirwaa ? Xar refu a yuxum ake na suugaa xeeñ um ? Fat I nqaɠ ta fuɗid :

Soo nuun Pangool, nu ƥogdit muuceek es po-oy,
su’naam njeek ndax a kim es a yoɗoox, a mos bo nen wurus Ngalam.

Su’nir! Tige su’nir oo. Ke ta su’nitaa, I mbar o lay ee we ta su’nitaa, ndefu ke wiicuuna. Xa ƥiy axe na ŋasaa… Keene taxu bugee da yuɗin, bugee yaay den a yuɗin, bugee o tag o tew oxe wetandin ee o wootwangee ta rok no mbudaan, yaam Roog a barkeaan tigi me ta toluna.

Oxeexeene. Keene I njusnoogu. Ne ta ɗasnitna fop meeke, a ɗasnitu fop na Caka, a reefandin maa andoona yee o hortuwangee o ndik rek, tige ɓeedong, a ɓostuwong, a daɗong. I nan-giloox ke ƭeet oxe layna a Caka : « Caka, xalaati a paax. Mi de serkiroong dara yaam o ƭeet soom refum, o ƭeet a ref yaal pexey doŋ. Keeke de andaanum : Maat fa su’nit yoonu, soo maat tigi tigi tigi laamit fo-oy no xe moɠoona fex ». Caka doonin ee : « Yaag koy faambir fa jaaniiw yoqu, jaɓ fop… O feet fo-oy es a siid took mbokin of, a xuƥandin nen fo sis fa ƭaŋ a beeru ».

Meeke, I anda xil ee naagee reftaa neene. Seeŋoor diyu a moandaa in. Ndax ten fa xoox um, xoox um a moɠu fex na adna, kaltaa xa ƥeem fo fog um fop ? I mboogiran… Ndaa bo ndiik I mbaag’a ƭofit o njaɓanin, lay ee kaa yoqna yiif a paangaan, yaam ndigil, fo-oy no ƥeem fo-oy um oo, a ref ten fa xoox um. Kaa koy ke keene refna a layooƭ fa kaooƭ alaa yiif a waagna jaɓ fop oo, Jini mbaa Fangool fee na su’nitaa naage ga’taa neen. A laamtangaang fo-oy no ƥeef, a ƭat um yongee na fo-oy of. Waagiro lay fo ten boo ɠut, jaɓ ke nu ngiɓna, soo ret boo mbaambir naa o sofin, mbaat o suptin. In na ƥaataa ?

Ah, a waaga ref de! Ndaa fat I ngoru leng; kaam ee fat I nomtoox no ñoow ƥasil Seeŋoor. I ndeefanangaa xalaat feene, I mbara mbetand ee Seeŋoor Sinet Ebuwe fee ƥiy gofornoor Felik Ebuwe eet’u dolin, ngulook naa reeƭu no ñaal 12andeer no nqool Yooga 1946. Sedar fa Sinet a ndeta baa njeg tiiƭ ƭik, ta ref Farañsis Arfaŋ Seeŋoor fee rimeena no ñaal 20andeer no nqool a Qooq-pooƭ 1947, fa Gii Waali Seeŋoor fee rimeena no ñaal 28andeer no nqool Yooga 1948. Na 1983 Gii Waali ñaktu Pari, yaam a yenit no taax-took, no etaas ƥetkandeer ne ta gen’ina. Bo fa ndiik o leng andee o ngar-fo-ten.

Ye ta sambirna fa Sinet Ebuwe, a gilga a Kolet Ibeer, refna ref o tew o tuɓaaɓ oxe I andna, a jeg fo ten a Filip Magileen Seeŋoor. Filip Magileen oxe rime no ñaal 17andeer 1958, a ñakit o Ndakaaru na ƭat aeeropoor, no aksidaa o oto no ñaal 4andeer no nqool a Qooq-pooƭ 1981.

And fop lay ? Xan a jeg waa njaɓna fo waa njaɓeerna. Fo nuu kiin a ga’taa gait, fat wene yoo waana yoo, a and ee keeke refee na in kaa yooɓna. Kaa koy, a soƥangaa yee kaa I mbug beenur xoolu qac a ɗugoox a Seeŋoor; a soƥangaa yee kaa I mbar o lalit ne ta xooɗit’ina na cosaan seereer, lalit oxe ta refna tigi, I mbooga yee I mbaree ngend dara. Ka I mbarin o yoɗ, lambnin ta jof took nen fak, yaam nga ee keene refu ke I sepeena.

Ye Filip Magileen a ñakna, Sedar a reta baa fi nen oxaa xacna, kaaga feeñ na Tagas ale ta bindanuuna : « An layu in ee a ƭat ale xija, a banj ale xij, asamaan a xij ?»
Saax leeke I mbianaan fop, mbianin fop a ƥek in adna leeke :
ñaal fo yeng, ndeer kirin, nqij ndef na ƭofit,
ñoxoreel ndeer xeet ke mbokateena.
Too koy normaand es fee yaal o rimel fa cooɠ um ake mbkatna koƥu fa wurus,
oxe reeƭa o tew senegaal ndeer rew senegaal,
o ƥeem ta yarin a fiin o ƥiy senegaal,
a jaɓ ee xan bes a gar, o ƥeenqeene ufkel na pec akaa Maama-Ngeec,
a dendandel fa maam um Jogoy.

Keene yudnuwa tigi! Ii, ten fa xoox um a fiana Senegaal fa Afrik mayu, o teem oo a ref o kiin tigi, a damtin, a yoogoox no yook um boo o leng mosiran o nan no tig, o leng mosiran o andan tig. Ta yar a filip, Filip oo a yoogoox no yook den, mosee fiiiqil a baa um no calel um. Filip a seedeane mayu, bo no ke ta moɠ’ina fex o ret dal no mbind xaariit um ee ret feeik Pale. Ten taxu I nga-a yee a jega o ƥaak olaa fi’na nen a qul ƈoox, a ɓood ndeer A und ale fo mbiraam ne ta bindanna Caka.

Na und ale, a raagwa fop ke andoona yee kaa narin o xañit ta soobu no ke ta fexeyaa. A raagwa o tag o tew oxe, a raagu o tew oxe yaay xa ƥeem, a raagu xa ƥeem, soom ndax ta waag o faambir fo Pangool, a sadaxit fo-oy laa warna siiƭ bo no muuceek um, ndax Pangool ke su’nin njeek, a kim um a waag o yoɗoox, a mos boo nen wurus Ngalam.

No mbiraam Caka, o maad Caka fa xoox um war’u a Noliwe fee teem – ndax o toog um -, saamar fuqit no naapraand. O ƭeet oxaa kaa lay’un ee maat fo su’nir yoonu, maat tigi tigi laamit fo-oy no xe moɠoona fex. O naaga liiraa, xan o ga maa Caka layna yee : Um bug’angiran tigi tigi, warkooginum.


UM BIND A EME SESEER


Meeke, inwey fo leetar olaa Seeŋoor a bindna a Eme Seeseer, Seseer a ref o piibind o lakas oxaa ta xetit’ina ye da ndefaa

Tugal, da nqaariitoor, a ndaaran leng kut ke, ta ref fi boo o kiin o ƥaal a daknel o niwel um, cosaan um a foŋkel. Meeke nu ngortuwangaa tigi, xan nu nga ee Seeŋoor, ke ta bindaa fop, no cosaan seereer a faqaqooru, bo no ƥisnit ne ta daawna :

Wo fee refna pog es, xaariit es, mi na simnang.
Kaa tiiƭ fo yaal suk ke na mbidaa ciwaam ke ngatit o rox of
Um ñimin ta fel, a may qoƈu-xoƈu, a muurtel ndal, ndal ne ref
tuñ o gus fo peel o Ɓemb-Roog o Ñamaak.

Eme Seseer oxe rime Baas-Poyent no ñaal 26andeer no nqool o Firax 1913, a ñakit Foor-de-Faraas no ñaal 17andeer 2008, no saax laa Martinik. Martinik o gus oo, poofi ƥor a ndeerin, ta neq boo wee xa kene. Seeŋoor a jusnaan ye ta lay yee ƥisnit ne kaa muurtel ndal, ndal ne ref tuñ o gus fo peel o ɓemb-Roog o ñamaak. A lalta itam nqaariit ne ɓoodna a ndeer den : « Kaa layaam ee a yiif of owe na mi ». Seseer weectee o koor um. Seeŋoor fa xoox um itam weectee Seseer. O kiin o nand num Seseer a refu no ten ? Nam a yiif um a saaftaa betandoor um fa Seseer ?

…. danq gaaf faax na tagid of
No cat muuceek of xa ƭelem a mos boo nen mbiɗ.
A lemba yee we na ndeefang wo a nqaaɠtaa
A moofaa no yook of a nan-gilwang bo yaa qoor ale wataa
Nen o ƥuuɓun no duutuŋ a ngas…

O kiin o paax, a jeg o rimel, a ref o yaal o and, o ceejeek o maak. Ten taxu ta lay ee «no cat muuceek of xa ƭelem a mos boo nen mbiɗ ». O jeg yiif oleene, ne Seseer a refna o ceejeek o maak, nen oxaa na taaxuraanaa, taxu we na ndeefanan a nqaaɠtan, a mofaa no yook um, a nan-gilwan bo yaa qoor ale wataa, a ƥunaa ke ta layaa, nen o tew no duutung a ngas.

Ndi xar taxu we na ndeefan a ƥunaa a ƭelem um ? Seeŋoor a anda xil ke taxuuna :

Ndi xar gartun ? Tuñ xa tim axe ndeeroonga yaam jamaane naat,
ndi o ndaag of onqe na nandtaa digand njeeƈ ndeer njoloor ?
Soo lingeer ƥor a moof no maax a yiif of, cer ke mos boo nen o yooga !

Keeke ngartun : Tuñ xa tim axe ndeeruuna : xa tim axe, xa tim taxar ke Martinik oo, a ndef rew mosu we martinik, a ndef a cangtax a mosu ke Seseer a bindna, ta fi nen lingeer kaa moofna no maax a yiif um, a mos boo nen o yooga. Lingeer keene, ndefu itam a piis ake Seseer a bindna. A cangtax um a pelu ke, bo ndiik Seeŋoor oxe damaa o mosel den :

Xa kiid xa mayu saaya, xa ƭiiɗiik of a ndoomaa xa puum,
Ndaa bo ndiik a kim of ake faak I nan-gilwoogna
Ndefu xa cuuƭ axe a yiif es a ndaƭooraa.

Yaag koy a yiif Seeŋoor oo owe na xaariit um, ta ref no liiraa ke Seseer a bindna. Kaaga tig cegu xoox a fiyun. Kom xa kiid xa mayu saaya too nga’ree koy, Seeŋoor oxee ñaasan ndax ta maad no kaa faak, a fañ o weecit a Roog fo Pangool, a deegu cosaan um:

Mbaa weectiro yee ndanq of fa Roog refu o gimaa
Roog fo Pangool fo gelwaar, da moɠ o saƭik mbiɗ ndaxar mbaa ndoq liim ?
Boo muum eetaand a rokaa no don of
Reti no pooƭ kaa, ɓol soo fonq juurook Pangool
– Kaam ee xa ƥol soom, taaw mbooƭ yaaga a ƈas ropaand !

A daka nomtuwiid no mem Seseer, a fi nen oxaa na raŋtuwaa no duf a yiif um fa betandax um ndax mukit Seseer a feeñwin :

Na ngas yiif es, mexe ɓunaa kaa wetandaxama a tagid of, yaam ta sooɓaam
Soo um ga-aqilwong o ɗaasu nandtaa o kelwaar,
Rugmu, jokandoox no loot-o-ndeesaar
A lamb a lukɠaa ndeer coor kaa na mekaa,
A njokaa a kim of, a kañax ake a nandtaa huƭat o yeng mbaa bumb o maag.

Yaa fa yaaga, Seseer kaa

… gimoogu Daan fo gelwaar,[ a ] xur o xoor njoloor,
Beenuur um a ñambaasu no ƈulfaand a kim [ um ]
Boo rool a yuukiid a ndeɓaa na caf [ um ] ndiig den muum,
Moxolaare ƥoxotin a yiif den fo feem o laaw den ole gon [ um ] a yetnaa.

Xan a jeg nqalatax lakas. A buga Seseer a soƥiidin, a soƥkan kam duf cosaan um ten fa xoox um :

Xaariit es ! andaam xil ee xan o nomtuwiid
Soƥaam um ɗaap cungang yoora karinj ke.
Xan o fadiid yaa fo com-a-qaƭ, na waxtu faa xa kinde ndaaxeel,
Pir a ngumnuwaa nen o haat no kirand woong.


ÑAAL MUUM


Seeŋoor kaa inoor o Ndakaaru, a ret a jangik Tugal na 1928, Dipite Belees Jaañ a dimlean. No nqool o Mbool 1956, Sedar a dode Meer Kees. Ñaal muum kaa ɓisiid na yiif in jamaane fee ta wiidaa saax le no taŋ woote, a rok o otoraay, a yiif um ee xot no duf saax le. Oxe dendandaa a pec saax um fa pec akaa Tugal. O neqel ole refee leng, saax a nduɓaaɓ, moɠtaa farna fa Normandi, moɠu naat, a moɠ o neq saax le ta

bugna adwan, saax leene o weer a ñagadilaa :

Ñaal muum, um reefan raay fa ŋooɓu
Raay fee dak no mbuuɠ, a juux a koƥ nen ƭiik
saa xaañ kam Kajoor fa Faool we weer a ñagadilna
boo ƥaak a letin a naaq a nandtaa xa miskiiñ !

Njambaar tigi fo bug saax um, bug xeet um, bug cosaan um inun. Fat I mbetandoox ee daanaka a jeg’a fop ke ta bug’ina maaga Tugal : A ret’a baa fog na gofornomaa Edgar Foor no kaa xotitna no ñaal 1aand o nqool Suup 1955 bo no ñaal 1aand o nqool Kaan 1956, a fiel Ministar no gofornomaa Misel Debre no kaa xotitna no ñaal 23andeer o nqool a Qooq-pooƭ 1959 bo no ñaal 19andeer o nqool o Mbiit. O kiin a waaga lay boog ee a ƭat um a waag’a fañ o yong no kaa jofna no saax le Senegaal. Ndaa koy itam, I mbetandoox ee o sep Roog a reeƭu no ten.

O otoraay o saƭku, saax le weer, xa caaƈ axe na njangaa, fop a fi nen mbef naa na cungan, ta war o ɠuug a daar, nen o qooxoox o cangre. Yaam ndigil, no kaa xotitna na jamaane faaga boo fa ndiik I mbaaga lay ee Afrik kaa jangrel. Kaa fi nen kaa wiin ɓaal a ndop a pigax mbaat a tuup ye xeet lakas ke fa saax a lakas ake ndopna biyaat mbaat a saxad.

Ñaal muum, um reefan a ƭat njelem
A ƭat ale dend fo gaar, gaar ke nand,
Xa caaƈ xa tew a sutwaa ekol a mak boo nen a qac !
Ñaal muum, um ref na deƈ-deƈ took a bang o otoraay
ta saƭik, o otoraay ole ref na cus-cus a buyaa a may fo ut…

O kiin um waagee ñak o yaaw we adwuuna, a nar o soƥik yook ke, ten ta maad ndeer a sumaan cooxe. Waagee ñak o wiƈaqiloox naatange saax a nduɓaaɓ ale ta reeƭna, ndaa koy nen ye ta refaa o soldaar, a ga o maag olaa Reŋ fo maag olaa Seen ee bacit fo po-oy, tuñ a maasandaa xeeñ um, keene wariran o yaqan ta jof mbaambir, a bufir fo ke ta sepeena. Kaa war o ɗofit o weecit naataange fee ta reeƭna, nen o toog oxaa maadoona bugaa ndaa and xil ee nu mbagatee ndef : « Mexey waaƭaa maa weectuuma Tugal ndeer a biinj ake Sinig ».


O YENG A SINIG


O mosel o yeng a Sinig, asamaan fee fo ke widna a caate, moɠtaa ɗuga qoor ale, saac le na qaanqir ake, yilmaan le, fo lakas ke na soswaa o yeng o njeek bo no kaa refna meen too nof waagiran o nan, a ngid doonukee took um :

Taa took, mexe nanaqilwaa a qaanqir a saacaa

Kam yilmaan le no yeng ole.
Fop ee cel. Nanatiim sax o ñuxur no xaa na yaalaa.
Fat ke na tiimaa yaand a in boog,
I nan-gilu a kim um, nan-gilu o pamb fo-oy in a fiɗaa,
Kaam ee fat I nan-gilu fit Afrik a fiɗaa kam a saax ake
a kuy a muurna…

… Gey ! a qoor ale fa xoox um oxe xija baa fudwaa
farna fo ciwaam ke ta fi’na njong um
Xa ƈeel a yeeɓu, we naxoogna nimaa nen o nqeq no ndiiñ ya um
Xa paaɗ no duut ee dis, nen o ñuxur giigim we na njaaƥatiraa.

Keene ɓisiida taxar saax no wiin ɓaal, a ɓisiid no yiif maak we naxanoogna xa caaƈ ndeer o maax, fo kirin ke o mbec fo xa pox a meƭtoogna. Sedar a inoora no kaaga, a mudnoox na cosaan um fee tikoorik a sufaalooraa ñaal fo yeng :

Kaa waxtu xa qoor fo o yeng a geenu,
O yeng ole yiifaa a jokandu no joong a eel,
A eel ake nandtaa a adax, a ndanig boo nen fo sis
Soo xa paraaj a mbar took, a meleƈaa.
– Ndi nqel num fokatu den, da njoktooraa fa xa qoor ?

Taa took xa paraaj axe we ƥalga, xa qoor a yooroox a den, ta fiin nen waa na ngukraa o yeng o njeek, nen o koor oxe refna kam a ndok fo teem :

Ndew, dooni xa ƥay of nen a naf mboɗaa-foɗ took a tagid es,
Xa ƥay of axe mokna boo nen ɗir faliit.
Na ndok ale, keƥandan ne xe ɓutaa, a yoon fo tuñ cegu doole taa lewet.

Na ndok aleene, cosaan mocee. A ndok no seereer a leng feoogee too fiɗel refee no keƥandan, jegee beenuur. Kaa bug Pangool ke sutwiid a as a den nen o kiin fo ƥeem, Pangool keene ndefna Daan Maak waa inoor’ina Eliisa faa Gaaɓu, nen a Maisa Waali Jon :

Ndew, heƥandi o lampa le, Pangool ke sutwiid,
a as a in nen o kiin fo ƥeem.
Fat I nan-giloox o ñuxur Daan Maak waa Eliisa.

Daan weene kaa mbar o nqaajel ƭik. A jega we njootiid’ina, nen a Maisa Waali, ne I laytuuna, ndaa fat a yiif in a naag cook na Salma-koor akaa yen’ina na xire faa Eliisa, we ta lay’ina o yeng olaa koom ee :

A salma-koor ake, koo nqilyo no yeng oleeke a ciiƭ a ndimnookaa,
Nqilyo ndeer o yeng oleeke na lastaa ngiin maak.
Roog ndok ! njedo ne mi muca, a fecaa dañaa nen mol,
Nen xa ƥees axe na xa pem xa yelefu xe, lingeer ƭik keeke
o gali refatna ñirax den.
Kaa xooxoox a ndeefan a den, a ndef cedo den, fo dag den,
Da yoon fa ya Siga Baƈal fee soosos maat
Too a refkaa fo jem no Seereer boo faw, Seereer a ndefkaa fo jem
no xeet ke njegna fo jem.

A koom a mbaaslooxanu o ɓay kuluhum, a saay. Ndaa koy ndefee waa narna sooɠ. Den oo kaa mbug o ndimnuwiid, yaam mbugee o ax den a sooɠ a lanq:

Kaa nen a in we ndaayna, den itam mbugee mooc,
o ax den a sooɠ a lanq.

Ten tax da suptoox a ciiƭ, a sookaa na ndok ale. O yeng ole xaye, kaa mbug o ndimnuwiid, a cungaa o koor oxe fo tew oxe na ndok ale. Yaag koy aca, fat da ci a den da mbaag o ndimnu :

Na ndok aleeke a ciiƭ a paax a sookaa, ta may fo suun,
Kaam bug o nan-gilu xoox es le took ngang of ta sum
boo nen ɗaŋ laa sogna sutoor no hinde.

Sedar a buga nan-giloox ke Pangool ke ngebilna, kaa bug xa ƥiy pangool a ndimnuwiid, ta nanan a den, a jangit na den ke o ñoow a refna bo ta helko fo sayaa ten fa xoox um; bo ta helko fo sutwahinaa adna :

Fat um nan-giloox o ñuxur Pangool, gifin gayan no yiif es
Soo jangik o ñoow bo um helko fo mudaa boo jol duf o ƭaan.

Na cangtax alene, keeke refu njo ne :

  1. O yeng a Sinig kaa ne-el yaam a yanj, a mos, a fof tikoorik kaa na sufaaloraa, a sufaalax aleene no tikoorik ke garit ke taxna o kiin a waag o xon, a nomtuwiid, yaam gentand o yeng ole yoo maaga ndeefu.
  2. O tew oxe kaa ɓisiidel, a nar o ref a paɓe le na dimle’kaa boo gentand we no yeng ole, ta ref rek a ciiƭ ake na sookaa, a mbaag o ndimnu. A ciiƭ akeene ndefu waa yenit’ina na xire faa Eliisa fa Gaaɓu.
  3. O ñoow ole na jangeel, fo nuu ta waagna waag o ref, kaa fi nen a mbeel alaa o kiin a xawkaa o lac, ta saq duf, duf le moɠ o xooɗ duf o taan, too kaa moɠna xooɗ o ƭaan jolkee fa nqon.

JOONG


Bindan a Joong a cangtax, Juwaalo fee ta jangloorna, waagee ref o mbet. A nomtooxa no nãal um eetaand kaa faak, ye ta refaa o ndeɓandoong, a betandax ake lalin o mosel saate um fo ne cosaan fee xooɗit’ina yaa fa yaaga, Juwaalo fog no maat ne Sinig, a Sinig ale Kumba Ndoofeen :

Joong !
Wetandooxaam.
Wetandooxaam siñaara ke yong no yook a perong,
A saq a kid jini, da mbiaam a qoor ndeer a peepeer.
Wetandwaam a pec akaa no Mudand
Maa Kumba Ndoofeen a bug’ina ɗegnit manto no maad.

An layu yee seereer a mboy rek a foŋku ? An naageeru layaa yee a mboy na taxaa fog a nqet, we ngijna ngair a ngair, a moof, o fog a moɠ o xood ?

Wetandooxaam xa qaaraand, po-oy naak a mbi a qaandiind
A teex fo capil a njangreel, gawul a mbelaa o jaf xa kurcala.

Fo qas ke rondandwiidna, ta ref o ngim kerceen, wiin a ndamin, a tapin fo cosaan den; a ndamin too a mbañ o mbaas cosaan den, yaam fop a xeƈ no nga adna den, fop a xeƈ na yiif den :

Wetandwaam o njuuk fa Tantum Ergo njaxaseel,
Mal a ndeepatir, a qaanqir fo ƭiif-kelfa sipel.
Wetandooxaam roog we mbecaa
Wetandu a kim njom ake – Cey ! Soo xa pes a yuukiid a songaa,
Tiiñ a ƭiir, rew a kañaa den a ndamtin: Kor Siga !

O pelel ole Joong, o pelel oleene o kiin a refoogna sangum, a adin ndeer o kiin fo kiin a falaknin; kaam ee o ñoow jam oleene wiin a soxla’eerna kaa da ñiritna xa kuloox, fogree fo saax no we andoona yee a luuƥ oxaa fangwaa da ndef no mbarir. Joong refee Tugal, Joong moɠu saax le na uupaa yaakaar xeet qas, Tugal fee andoona yee a yiif owaa naaga xot no ten, ta wetandu, a wetandoox…

Bo no ñaal muum naa xoox es a deƈ-deƈnaa
andatiim sax ke ñaɠooguuma kam Tugal
Soo leek-leek xa baayo mbeeñwaam ee ɓusiid, a loolaa, a loolaa, a loolaa.

Ta ref Tugal feene xaɠna xa baayo xa ƥor ye ta sutoorna na Xire fa Ƭikandeer adna, saax laa na waaƭaa a xoox um, a gaalaa ngiin um :

O Yaal oxe, koo barkei xeet feeke xoox um a mo’na ta saakan too waagiran o ga,
A waaƭang kam a ƥuuɓ fo nqeex naa na woronjaa laaw.
Ten tax gulook owe kotoŋ, a ndef na xa lool,
o fes a geenu, ndeƥandoong um a walteel,
O moxolaare loolaa o kor um o moocu,
yaay a gaalaa ndeer xa liko-liko o ƥi onqe yaakaar um !

Ndax saax leeke waaga nandadoor fo saax le fo po-oy naak a mbioogna a qaandiind na xa qaaraand, capil a njangreel, gawul a mbelaa o jaf xa kurcala ? Ndax adna feene waage nandandit a Juwaala fee Kor Siga ?


O TEW O ƤAAL


O tew o ƥaal refu a cangtax ale moɠeena and na cangtax ake Seeŋoor a bindna. Ye I nqureena no iniwersite ke, layaa kaa jofna na Seeŋoor, mayu kaa laamit ke taxna Seeŋoor a gilig o tuɓaaɓ saa gimaa o tew o ƥaal. I mbi laamit neene o ñak xoox olaa war’eerna inooritna

no waa njangna baa mbad iniwersite. I ndeefanangaa xalaat den fee joleerna a parak a ƭak, I mbaaga mbetand a den ee Seeŋoor Sinet Ebuwe fee ƥiy Gofornoor Felik Ebue eet’u dolin. Ne I laytuuna taa took, Sedar fa Sinet a ndeta baa njeg tiiƭ ƭit, ta ref Farañsis Arfaŋ fa Gii Waali.

O tew duŋ, o tew o ƥaal
Wo xe huluna ƭool of ta ref o ñoow, o roku o mem of ta ref o mosel
No mbelyook of maaktum,
O ƥuuɓel xa pay of a mup a kid es.

Xa ƭelem axene, oxuu jangna den, o and ee o mem fo fo ɓaal yaay fee I numna fo ɗeen um oxey teen. Hebwoo ta ref Afrik fee ta jangaa nen samandaal bes, a fi-in yaay in. Fo nuu ta waagna waag o ref, meeke refee mbugir ndeer o fes fo Toog. Na piis ake na ndoonukaa, ndigil oo, xan Sedar a fi nen oxaa helaar um a salitna a tet o qol no kiin, nen o waxambe kam njooxe, yaa ta retna boo cer ke sum. A mera ke ta fiyan, ndeer o saar fo saar, ta riw njoowaand mbat a kirwaƭ. No saar oleeke na garaa, I anda yee Afrik na neateel, Afrik feene ta fosooxna telan a luuƥ o jeg-a-xoof of, nen o paal o tafax o palakaand no kurcala; Afrik feene ta bugna refan o tuleer, a bugin o refan a luup, a adwanin no xetand xeet adna, nen a Moyiis fo mboƥ naa Israyel ye da ndefaa faɗ no saax laa Misiraa :

Soo ndeer ndiig o ɓemb-Roog o ñamaak
Um fod took o joong ɠookong o fiaam a pec alaa su’neema
Samandaal neeke, na Biibal fee Seeŋoor a xottun. No safe Kebil ke, no saar o 1aand peng 34andeer ne, kaa layel ee : « Moyiis a inoora na pec akaa Mowab, ndefna no joong olaa Nebo, no jul Pisga taa fambirna fa Yeeriko. Soo Roog a lalin saax le widuuna fop… ». Saax leene ta ga’na reeƭu saax le Roog a reg’uuna.

O tew duŋ, o tew o qeereer
O tew duŋ, o tew o qeereer,
I laya yee meeke, o tew o paal kaa ref samandaal naa salaandeerna mayu : Kaa salaandeer, a xot yaay fee rimna in, a xot o toog oxe narna ref o tew in, a fokat Afrik fee refna a ƥek adna wiin ɓaal, a ref lanq ke na ñoowdandaa den. Ta tax I mbar o moytu yaa I njo’taa xalaat fee ta fofna.

  1. Afrik, fee ƥek adna saax no wiin ɓaal kaa hupel doole, we ngupuuna doole ƥisiid lak fa lakas, a ƥisiid o nga-adna lakas, a ƥisiid o ngim o lakas, Afrik a peecel, a gefel, a dugñel. Afrik feene kaa fi nen oxaa rimeena, a war o maak, a nogoy, a ret a faambir fa semb um. Ndax naaga waru jegit ? O ñoow a ƥek adna nandee fo ñoow no kiin, a ƥek adna naagee ñoowtaa nen o kiin. Ndigil, kuu refna kaa suptuwaa, I layee koy ee kaa moocaa.

    A kim ale Misel Sardu gimanna Afrik, a nein Afrik na jam kaa yuɗnu bo, yaam ta nandin nen kaa Afrik fee na cosaan fa nqooɗu fee sooɠaa. Too koy a laya ndigil. An andatu o raandabac ? An andatu woong ? Ndax xa miis axe in na nandtataa daaq xa caac a ndeefa cosaan tigi ? Xa qoy axe in, wiin a layataa yee ndeetar a laya ndax a ndeefa cosaan ? Kaaga mos’aand o and.

    Ndaa koy ye a tele fa tajo ngarna a mbuudiid, oxuu refna kaa war o cooxit gon um ndax wiin we andin, a mbannuwiid o feet olaa feet. Xa tax I mbañtee den da maadiidin, I mbi o xoy in, ke refna njo ne I mbindin, lul o kiin na rajo mbaat na tele, lay a den ee keeke o xoy ole ngau ? Naaga, gon no leng ɓiskaand, yaam a jegangaa a jegangee, gaci fee doonukee no gon no kiin. Kaa koy mbudaan na maadwaa no saax le, a maadwaa took adna, a tax in fop I mbuulat, gaci riƈat a tet um na pec jom in.

    Ndaa dayee meene rek. Ndut tig cegu fayda yoo no ñoow no koor, ne mbe a refitna tig cegu xoox no tew oxe dolwiidna. Ndaa ndiiki, an na in xucinkeeru o ƥeem na diibor, Roog a feed tening, ta sutu ? Ndax weg o njuli, rutin, kaa ref kaa warna sooɠ na adna fee ndiiki ? Ndax tig no kiin o yokweer oo ?

  2. Yaay fee refna samandaal ƭikandeer ne yoo a jega maa ta maastiidna nen o qol olaa fiitneena. Potimeew I cooxataa xa ƥiy in. A refangee took faa, ga oxaa na waxwaa kam teeru ke in a refat tig cafeñu. Koo ga-aa o tew a hul o ƥeem a ñaaɠaa kam ped ke, o ret boo foog o dal o nqeq a saqu. A fianangiran, a jang kaa na nandtaa o saaku, a humnin no fud um nen a taamb ndeer o qol a ƈanq sukur. Afrik fee no maat ke sooɠa, cosaan Afrik fa nqoodu sooɠaa. Xar I yoqiɗkaa ? Cosaan in a sooɠangaa, na xar I mdamkaa? Fat I and ee baa jegna, I ndef pataa-kiin adna, ndef waa mbareerna ndet no xetand adna, yaam I njegee a kuleer, I njegee a toq alaa I ƥisna.
  3. O toog mbaat o tew in, a fog no samandaal ne bo ndiik. Oxe warna ñoowdandik a paɠ adna, kaa nand ndiiki nen a qaandiid a ŋiisu. Rew we in fo roog we in owey, saqatee a biil den, saqatee ƭool den. Yaam ke ta reefna na tuɓaaɓ, da ndamtin Sofo naturel. Kaa andee yee naturel refu ke saxanna xoox um, ke andoona yee kaa jeg too o ɓay no kiin rokee teen. Naturel refu wiil of le Roog a cioonga, o waagin o maar too dara lakas ɓaataand teen. Ke da ndokwaa refee naturel, ndaa artifisyel, ta ref kaa refeerna ndigil, kaa xooɗeerna, kaa andoona yee Roog sakiran, duufiran. Kaaga, o ɓay no kiin fiyun, ta reefandel no isin ke A soƥangaa koy ee a biil ake I ndokuna ndefu naturel, ƭool in ne I nqeesal a ref ƭool naturel in, oxe roog a cooxna in refu oxe jegeerna fayda, refee ndigil.

Keene fop tax’u ke Seegoor a gimaa o mosel nuun fo mem nuum nuun ole faak, o mem oleene isin ke ndiiranaa ñaal fo yeng ndax wiil nuun fo ƭool nuun a ñuf : « O tew duŋ, o tew o ƥaal, wo xe huluna ƭool of ta ref o ñoow, o roku o mem of ta ref o mosel»… Taa mbaambir naa, ta de a nuun ee yaakaar nu ndefu, ndef laar laa dara waageerna gef, ndef ngeƈnuwand cosaan, ndef a toodook ale warna harin cosaan feene :

O tew duŋ, o tew o qeereer,
Koo ref laar laa dara waageerna gef, laalo no laf mbir
fo saafaara no mbind no maad Maali.
Mbat refo, o mem of a inoor na Roog,
Took o ƥalgel of xa peme moɠ o mos o xoor no niɓaan
Soo wurus of a meleƈaa no nqel ne a yiif es a mboƭtoortaa.
O njom’andaan es a ñola ! yaam yoora janj le
ga-aqilwaam a cooɠ of a yoɗwaa nen batand njeeƈ.

Koo fat I nomit a yiif in na adna, naag cook na cosaan in. Naag cook na cosaan in fañtee I njang ke jegna xoox na adna fa nqas fee. Fañtee in in njik a tele ƭeetan. Ndaa and cosaan feene na taxkaa I njik a tele ƭeetan, and ke I nqañtaa teen a qoox in fa xa ƥiy in. And cosaan in na taxkaa I and ne I ndekitkaa ke na garaa o feet, yaam cosaan feene ref ke sipna a tet ale warna, ndeer o qol in fo qol no kiin o lakas. Ndiiki, me I mbodna, kaa fi nen I andee me qol in a dayna. Fa I mbarakoox, moɠtaa rew we in, fo yaay ke in, fo roog we in fa xa ƥiy axe in.

Yaam fa xar ? Yaam kaa Sedar a gaɗ o mosel xeeñ den fo ƈulfaand o laaw den, da ndef o sep na xa ƥay Roog. Yaag koy sam Roog a dimle a in boo fop a mbaag o mbaag o mbaku, a ngimandoor fa Sedar ee :

O tew duŋ, o tew o ƥaal
Mexe tagasaa o mosel of ole na waanaa,
Gaɗin ta ref o sep na xa ƥay Roog
Boo Jaaniiw a helkaa fo suptang ndaw o ñoowdandik a paɠ adna.


NITAAL ƤAAL


Meeke, Sedar kaa faambir fo nitaal naa Paablo Pikaaso fi’na. Na pind ake ten, kaa nand nen kaa deseatinin, dese fee reef na

xa ƭelem. I nga-angee ke Pikaaso fi’na sax, kaa fi nen kaa I mbaambir fo ten :

Oxe na ñootnax, a ɗaap mbuuɠ a ɗaasu a ɗaanaa.
Kumba Tam oxe ɗaanaa
A qaanqir a quƥu sing janj le, a yookin,
A tagid ale fitnu nen maƭ ndeer ndiig
Xa poombooñ axe ƭaasu, wee mbana naa Fangool a yetwaa.

Muuceek ne xe saxta nen o nqool o ndeɓ, a ɓalig, a yaac o yelef
– Taa muuɠax no tew oxe waraandeena hoolu ?
Xa ƭek a nandtaa a paas, a ñambaasu no raatam !

Ndaa kuu dese-eena mbaat ta saxel, nen samandaal a fiyaa. Kaa ɓisiidaa no yiif no xe na ɗeetan kaa moɠna xooɗ :

Uh ! Mukit nitaal neeke xoxna cegee-xoox
A kid ndeefiran, neatiim baagu mooc,
Xoox xanjar le jegeerna sik, nogoykee,
A saq o piis jamaane laa o qaac mbaa gaci mbaa xa koonit
mbaa o foon a roɗgandkeerna !

Seeŋoor kaa ret baa yaaw nitaal ne. Kaa nitaal naagee yegaa, I mbaag o lay ee ke jom’andna o kiin, a xijlandan soƥiran ten fa xoox um. Ke moɠna xooɗ refu yee kaa waagna mooc reefiran, ta fi nen oxaa na ñoowkaa boo faw, a xox jamaane, nogoykee, too o kiin oxuu refna a nar o nogoy. Ta ɓisiid na in Portole ne Doryan Gerey fee o piibind o Irlaande xaa ne-eena Oskaar Wayild a bindna. Oskaar Wayild kaa reeƭu o waxambaane mosu, o teedese gain, a fianin portole. Ye portole ne ɠutna, Doryaan a gain, a lay ee a waag’angaan a sofir fo ten boo ten fa xoox um ne ta war’ina maakit a dal took portolole ne, portole jang cer um ke na leeƥaa, a nogoyaa. O gaun fo ga Seegoor a nqeta boo, ye Sedar a layna yee :

Wo, mukit fee maadna ne Roog a saktoonga yaaga jamaane ferwee,
Wo fee refna mukit mbuyukuun adna,
Koo ba yaƥat ndik cer es a ƈuf !
Mosaan, mexe simatang fa ngid es ale refna riiti o quusi leng.


NDULEER NE


Nduleer ne kaa fel o jaf no ke xewna ndeer wiin ɓaal fo wiin yeeq. O tuleer ine a gadnel nduleer meɗu :

O tuleer o ñofu inaniidaxam.

Ta xaañ kam peel, a joot xa quluɓ, a coot ake mbodin no daɓ

Um and ee nduleer njegu fitna inun.
Naaga, um wiis o ɓay es, xaɠ fop a cinj
Dalfo langaayoox, liim sax galaginum,
ɓonu a ƭelem jam soom, da ndef o njek o ndan a adwanaam.

Meeke, I nga-a yee o tuleer oxe na caf Seeŋoor a garu. Ye Sedar a ga’na ne ta garitna, ten oo a langaaywa, a xot a ƭat, a jaaɓik :

Mi yoo jootaam xa quluɓ, xaañ ndeer a piket a andee ɓaax
xa par taxar ee picit, a moɠ o mbon a baloor.
Xaañaam ndeer caate kaa simin den a refna posoñ
Ndaa taxee um weec a cat ale ɓonwuuma andditeel o ten,
Pangool a yoon fa mi, a ndef gaynaak es a koƥ fo mbind.

A joota xa quluɓ, ndaa a jootna in na cosaan tigi : caate kaa simin den a refna posoñ kaa lalit ne wiin we njaxtoogna yaa fa yaaga, yaa da ñaaɠkaa, a moytuwaa caate ke nga a den yaam a mbañaa o don fa kid a pariɠ. Kaa jolna kaaga, a ɓonwa a cat, Pangool a yoon fo ten, a ndef gaynaak um a koƥ fo mbind, o njek o ndan a adwanin. A fadiida no ngenand no we lultuuna, ngenand ne doonel took a pec ale da ndoxna bo ta refat ndaw ƥor. We lultuuna ndefu toxandeem ke ngarna a njegu saax le, ta nandin nen toxandeem kaa na ndiirwaa yaayaay no kiin :

Fadiidaam, andid a pec ake ndefatna ndaw ƥor
fo toxandeem ke lamwiidna yaayaay.
Naaga, I moof, njoktoor miñu yoora karinj ke,
Um foptan a den a toq es, xaadaa, da njogolaam.

Meeke, I nga-a yee tige yooɓee, yaam ta ref o ndok-a-ndeer ndeer wiin ɓaal fo duɓaaɓ we njegwiidna lanq ke. A lulte, a ɓisiid nduleer, ta ref ne saax o leng a ga’taa, a xaadaa, o saax o lakas ole yoo a layin ne ta ga’taa. Ye ta nanna den, a daka naag daket, a waaswan Eliisa :

Soo um inu yeniid Eliisa, ta ref ndut a maf naa siiknoorna
fo we njegwiidna lanq ke.
Dakaam o ga mbind ne sip’eena took o joong ole,
Taa refat saate faa yugmooxna wee xa ƭiiɗiik o dal.
Joktooraam fo Yaal o Sam ole,
Layin o jaf es, ta ref ke na loolweel : muumeen ke njirna, cula ke yenna,
qawlax ke mbaaƭoodna, o ñoowooƭ no yaal toole ke,
Fo faɗ we njegeerna kaa ƥekna no fud, a refangee naqad faa haaleerna o leng.

Fat I mbetandoox ee ye duɓaaɓ we sogaa ndal meen, cedo ke kaa nqijil’u den tigi. Kaa cedo ke ndakoor’ee fo cula ke den, a ñosombilaa jula duɓaaɓ we, boo a cikax den waagee suuɠit ne da mbugit’ina ta suuɠit. Fo torox ole reeƭna no saax le bo no «faɗ we njegeerna kaa ƥekna no fud, a refangee naqad faa haaleerna o leng ». Ye ta fadiidna, a lay ke duɓaaɓ we njogoluuna, o Maad o ngelwaar a nan-gilwaan, a doonin :

O Maad o ngelwaar a doonaxam.
Ndiiki, um a daaland a nuun ke ta layna :
« Goye na qoox a taƥu ke, xar a cunjung ake layu nuun ?
« Kaam nan ee kaa nu nqaaɠtaa piɗ taxar,
o njaangooƈ nuun nu ƥakandin no daan waa Tugal !
« A lee kaa nu ndet Sorbon njang boo me cang a ndayna,
a qoox nuun ee feƈ fa dipolom.
« Ndikee a kaayit ref ke nu ngindaa – a reeƭangaa sax boog xa libidoor
nen a baa of Sam-roog-a-yirmin fee no qol saƭku ke !
« Kaam nan ee moxolaare ke nuun kaa puudarwaa nen a caga
a mbosoox o mbondu fo xuu garna, ee ndax xeet fee xeereer !
« Ii, ndax o ñoow nuun moɠu o ñoow in ?
« A luuƥ oxaa fangwaa nu ndef na xa kooniit, ndoxaa pind, mbarraa !
« Ndax deyaam o wetand a nuun o njakad onqe fo caloore ke mbaafna ?
« Ndetangyo boo Mbiisel, suur Faooy !
« Nu mbiangaan, nu lim a pooɗoom akaa ndendna fa Qal a Maak alaa.
« Kaam ee naagyo cook, ndeefatin a Qal no Maad, mandarga kaa mbiduuna
fo caloore kaa da yoonitna nu ƥekit a den yiif.
« Xan saacuur ke mbeeñil a nuun ee o ñuxur fo-oy oo !
« Kaa we mboomteena Eliisa moɠ’u mos ndof njaang, too mbudaan’ee.
« Nen a salma ke da ƥonwoogna, mos’ee sambir fo jom,
neatiim da ngindaa o duusu mbaa liir naa da ñiritna xa kulook.
« Kaa ndeeƭu siide, xa siir a muur a koƥ ale,
pind a yoogoox yoora kaan, tap a ndaaxel, xa ƥiy a limteel o ndeex o ƥaal !
« Uh ! Nu anda yee o ñuxur fo-oy oo de ! Ta ref ƥektel yiif ! »

Meene, I nga yee we ngarna kaa ƥisiid ne da nga’taa adna, ta jektir fo ne wiin ɓaal a nga’taa adna. We ngarna kaa mbug I suptu, nand fa den, ndam no ñoowooƭ den. Maad o Ngelwaar a laamit a den ndax o ñoow den, ndax o ñoowooƭ den moɠu o ñoowooƭ in ? Ndaa a jega yaakaar naa na looɠaa, a fiɗkaa yaa mbuyuun a wooñaa kuul Roog :

« Ndaa koy xan toxandeem ke njegwiidna lanq ke tagas o ndaag nuun,
xa ƥiy nuun a ndefik o mbañ-gaci xa puum nuun ! »

O tuleer oxe nana xil ke ta layeena, a doxnel o Sam ole, nen a in we ndefna meen, mbar o ndef a toodook cosaan in :

Nanaam xil ke o Maad o Ngelwaar a layna.
Wo fee doxneenaYegil Mbaax ne, o sam um oo xeene !

Yaag koy I mbaaga lay ee na in a yoqtatu. Fat I ngadu o sam ole, ngayik ke o Maad o Ngelwaar a cungtaa in, ndeef ke Daan in a nqaɠna meen.


A EMME PAYLAWIIL


Emma Paylawiil no rew we ndimleoogna soldaar ɓaal ndet’ina Tugal na xire fog’u, a ref yaal o liir, a fañ o jektirand wiin ɓaal fo wiin yeeq. Nanir’ee yo, and’ee dara na kaayiit ndaa koy xeeñ fo yiif mbofu lak fee moɠna xooɗ ndeer o kiin fo kiin. Xeeñ leene fo yiif leene, kaam ee o liir oleene Emma ɓonu’u.

Emma Paylawiil,
… A yiif of a naax’a ne biro ke ñaaɠnitaa, safe reefirang
neatiim oxaa na jo’tanang, ndaa pañtee a kid of a ñoɠ,
A mbooñ baa ndaaw kumpa no ƭomel cer no wiin ɓaal,
A ndefan a den, da yip foofi fo ɓor,
Xa ƥay of a mbaadnaa cer ƥaal ƥuuɓu ke ƥuuɓan’eerna
o leng refangee wo,
A ngom hiɓ o torox den, a mboktin
too hiɓ le moɠ’u saƭik o maar olaa nguus a jaaso’na xa kiid teemeed.

Jaloore fee Emma fi’na a war’a tax ta sipanel betandoor ndeer ped ke, ne gofornoor ke mbianteena o ten. Ndaa a reftangee naaga sax, xan wiin ɓaal a sipin ten fa xoox um, ta jof took nen a laay, a moɠ o saƭik nitaal ke gofornoor ke sipaneena ndax I mbetandu a kon den :

Xan gon of a maasand ke gofornoor ke nqaaɠtaa.

Meeke, Seeŋoor a fiya samandaal njegu doole : wiin ɓaal we Emma dimleoogna, mbeeckiran muk. Xan a ngeekin na qeeñ den, ne cegu xoox a ɗagteel na pagal, a pagal ale ref xeeñ den. Xan a ngeekin, a mbi-in bayo fee a qeeñ den a nqetaa. Oxuu refna na den xan a wetandwaa emfirmiyeer feene, too mbanuu da mbetandwuuna, a mbetandoox wiin ɓaal lakas we da nfefit’ina, ta fi nen bayo faa kam saax laa : A cuax a mbaafangaa, a yiif no fop ee xot maaga, da nqetik, a ndet a ngirnik.

Koo daɗi, yaam xan wiin ɓaal a ƭagong na pagal a qeeñ den
A tagid of a let pec, da ngeekin a mbi-in bayo fee a yiif den a nqetaa.


A TEƤ GALAAS TOOK PARI


Na bes Noyel, refna ref bes o rimel Yeesu Kiristaa, a teƥ galaas a yena took Pari. A teƥ galaas ale garta a ƥuuɓ, o ƥuuɓ ale ɓisiid jam na yiif no wiin, yaam, na seereer boog, o buganangaa o kiin jam, koo salanan fop a ɓuuɓ fo ten. Neene o tew oxe fianit’un a Sedar, yaa ta retna Faooy baa gataa : « Sam a kim tedaanga es a ref foofi fo ɓuuɓ na caf of fa tagid of, yook nqel in a ɓuuɓand xeeñ of. » N

en a teƥ a eetaand no ndiig, a teƥ galaas aleeke nen ƥogid o piibind oxe ga’tun, ƥogid ne ref kaa soxlaeena, yaam Pari nandakaaniidoogu. Ndigil, ye wiin ɓaal a eetna mbadiid Pari, kaa ƭeetoogel nen wiin jan, a nqeefel. Ndaa ye saax no wiin yeeq a refna na yo’nax, duɓaaɓ we ngeleerooxa farna fo wiin ɓaal weene, ndax da ndoof a den o ɓay. Pari kaa nandakaaniidoogu, ndiiki kaa Roog a warin o ɓogid, a wet a kid um. Na jamaane feeke, Roog a anda yee saax a nduɓaaɓ fosu’ee jam, yaam xire jawel Espaañ soo ye ta helko fo faga, Deeseem Geer monjaal a rokel :

O Yaal oxe, koo waldiid a Pari na bes o rimel of
Yaam ta nandakaaniidoogu.
Ɓogditaano galaas, ta ɓut boo nen cer o dal.
O Yaal oxe ! no nqes ne xaye, bo no isin ke letinna fo suun
nen a laay saa ngimandooraa yee
— « Sam fosuna paax a jeg jam ! »

Xire fee dal’ina took Espaañ , no qire ke moɠ’ina mbon a fog’u, yaam a fokat o pog fo pog, a saax a lakas a ndok teen, a umbaa, bo no Almaa we Itleer fee na taskaa adna yaam Xire fa Maak fa ƭikandeer fee na rodandukaa na xa kiid axe na ndoonukaa :

koo roxan adna feeke nqaajoorna fa Tugal fee xaajeena,
fa Espaañ fee gefeena boo tuƈ a teƥ jam, ta ɓuuɓ boo yem.

O nanangaa ta lay ee o yaawuur adna, samandaal oo. Yaawuur we mbañ’u ndeef o ñuxur Yeesu Kiristaa, a ndet baa ndengin na kurwaa. Ta fi nen waa mbañna nanan a Roog fee luluuna, yaam o saƭik xoox den. Kaa bo ndiik, saax a nduɓaaɓ owe na xire fo mbañir, a ñak o ndeefan yirmande Roog fee bugeerna dara lakas, refangee oxaa fosuna paax. Den, a kanu mbapooru, a nduguñ Espaañ soo ndiiki da mbokatoor ndax adna fa muum a siiknoor a mbeelrik a kanu fa xa piloor, xa toplaan ee birdit a ngoloɠaa nqeen took teeru ke :

Soo o yaawuur adna saƭku xoox ee beret,
a xaɠ a kanu juni fa kanu teemeed nahik, dee dul took Jam fee ɗaap’oona.

A saax a nduɓaaɓ kaa ref kaa wiicna a Sedar tigi. Sabab fee na raaɓaa saax a nduɓaaɓ kaa sooyand xeeñ um, a fi-in naqad fa maak. Ndaa xan a dek nen xa puudu galaas fee Roog-o-Yaa-in-Seen a roxanna adna, yaam ten soom andu ke taxuuna :

O Yaal es, dekaam xa ƥay, jaɓanong nen xa puudu
a ƥuuɓ aleeke na doxaa boo nen fo jem.
Ten tax oo xeeñ es oxe sooya nen galaas.

A anda yee ke waruuna refu ta waasan xa ƥay xa yeeq axe suugna maat ke, xa ƥay axeena mbeelna a Yeesu paƭ, a mbeelin xa lerew, a ndengin na kurwaa. Xa ƥay axeene mat maafu a koƥ ale naag’ina kuruus, a wid saax no wiin ɓaal, a mbi’tik xa pimb axe a kadand raay, soo ndiiki da ngeleeru a nar o suug adna fa muum :

Waasanaam xa ƥay xa yeeq axe nqaɠna kidi, da moxoñ maat ke
xa ƥay axeene nqawoogna faɗ we xa lerew, a ceƭekong xa cap,
xa ƥay xa yeeq axe mbeeloonga paƭ, a mbeelaam paƭ
xa ƥay xa saƭku xeene ƥekaxama no yung fa naqad
xa ƥay xa yeeq axeene maafna tof ke ndeeƭna daɓ Afrik
A suug Saara we mos’ina boo nen daan feraand waa.
Kaa maaf o joc ole niɓ’ina kuruus, a mbi’tin a kadand raay,
A mbuɓ xa coc axe Afrik ta refik a toodook naataange den
Den we njeg’ateerna kaa geeninna saax den.

O ngim um fo yaakaar um, kaam ee ke Roog a jangnuuna, a heblin o ten a waru reef, ta ref a baasan. Pañtee koy ta and xil ndigil ne. Xan duɓaaɓ we ndefaa na jam fa den, a muuɠwaa, a mbi nen waa mbexna wiin ɓaal yaam a soxla a den. Keene faafangaa, da nomtu no njula den, njula ne ref njikook wiin ɓaal, a mbi-ik a den faɗ :

Kaa koy, o Yaal oxe, ke xeeñ es a sooyna nen galaas took pind ke Pari
ye njeeƈ of lewetu ne watna fop oo sutkiim onqe yoqɗuuma no fuux
yaam we layeena yee jam a ñaaɠiidu, a siiñaa a ñiiñ a ciig, a muuɠwaa
too mbeet naa feet da mbanteerik wiin ɓaal.

Ndaa pañitkee ta yer a yiif um, a waasanit, ne njeeƈ Roog a jektirandeerna ndeer wiin faax fo wiin bonu, moɠtaa o teem a ref o kiin o yeeq :

Xam yer a yiif es, ɗeet no ten fee ɓuuɓanna fañ es,
a ɓuuɓan fog es we na xa ƥay xa yeeq axe,
Ɗeet itam na xa ƥay axe ƥuuɓna boo nen liim too o yeng oluu refna
da moosaa xa ƭek es axe na ndoxaa fa sumaan.


UM XEƊ MASKE KE


Meeke, a qeƭ ale fa xoox um o leng deyiran o tekit. Ke yaacna ɗas waru xoolandel : o ɗeetaqinangaa tigi, xan o ga ee ne a cuur Pangool a fi’teel Seeŋoor a ɗaaptu a cangtax aleeke.

  1. Eetaand ke refu ta simnir fo Pangool ke, a tagas a den ta ref fopit o ngim um na den. Neene mat a reftu itam na Keredo o ngim kerceen, yaa da mbeejlaa me o ngim den sosuna : « Faap in fee na Arjana, sam gon of tedlel, sam maat of a fadiid, sam ke bugoona jeg na adna nen a arjana… »:Tu ! nitaal, tu ! nuun Nitaal ke ! Tu ! nitaal ƥaal, nitaal yeeq, Tu ! nuun nitaal tan-fo-ƥaal
    Tu ! nitaal kooñ nahik ke Fangool es a morguwaa,
    Mexe leemwa, simnaa nuun.
    Too falakitkiroong, wo o Taan o Maak xoox njogoy.
    Xulanq feeke kaa nu mbañtin muuɠax no tew,
    Nqañtin kuu na leeƥaa,
    Siɗ a ƥay ale refna ñoot no Daan es, ƥodgin.
    Tu ! Nuun nitaal ke singeerna a tagid nuun,
    Tu ! Nuun we jamaane taxkeerna nu mbuuɗuuk
    Tu ! Nuun we mbesooxna ndefat nitaal, nitaal ne saq mukit es
    mukit fee yoornoox no otel a kaayiit,
    Koo nan-gilwaamoo !
  2. Cinj keene, xan a diis a den ke refna o jaf um. Adna kaa rok na jamaane fa andand, maat afrik a sooɠaa, Tugal a ref ndeer xon fo ñoow. Ye duɓaaɓ we ngarna, kaa mbirit fop, a tas maat ke ndeeƭna meen, a sip adna fa nqas, saa ndet boo taa, in I njegatee ke reeƭna meen, den da ƥoowiɗ. Ndax nandatee nen « xaɠel gidi, yen na saamaand a baloor a beedang » ? Yiif a jaɓkoogaan, a soƥ’angaa yee in mbi’un a qoox in. Ndaa duɓaaɓ ngaru, a mboognoor a in ee ke den moɠu faax; ke den a geleeru a ref musiiba fa ƥor. Cinj ye ta wanteeraa wiin ɓaal, ndiiki a jogola den na saxaar-foofi, da njagin na xire saax a nduɓaaɓ, a su’nitaa o ñis den ne ndool a su’nittaa pay um mbalakaand :Kaa Afrik fee no maat ke sooɠaa – ta ref a meeñ lingeer faa deyeena yirim
    Tugal oo a ref ndeer xon fo ñoow too I mbog o taadaɓ.
    Koo yirimyo xa ƥi nuun axe ndefatna faɗ
    A cooxtaa xa ñis den ne ndool a su’nittaa pay um mbalakaand.
  3. Ke ta xeɗiidna na doonuka, ta ref Roog o Yaal a ci a in I inwatin, ngoorgoorlu, ndef o saar no qol adna. A woora Sedar ee adna fa nqas xan a gar fo nuu ta waagna waag o ref. Yaag koy kaa I mbar o mbapu ndax wiin lakas we ndaɗkee in. Kaa I mbar o mbapu, nduku, lal a adna yee I mbogangee, adna fa xoox um waagee ref adna, ne saaƈ a soxlaitna laalo, laalo soxla saaƈ. Duɓaaɓ we ƥisiidee dara, mbaat boog ke da ƥisiidna fodee ne da laytooguuna. Adna fa nqon, adna masiin, adna a kanu fa xa piloor a ƥisiidu. Kaa fi nen adna faa xeeñ a reefeerna. In o mat, in wiin ɓaal, a jega ngiin naa maadna na in, too ngiin neene I mbaru lalit kam adna, njangin a adna o mbeq fo ɗaay.Tu ! Mbi’yo I mbaag o mbapu mbaku no nqel o rimel Adna fa nqas,
    ndef no lang olaaga nen laalo fo saaƈ.
    Yaam a refangee in, an o lakas na janginkaa adna fee
    no masiin ke fa kanu ke xeeñ a reefeerna o feem o xas ?

    Xar na jegkaa yaa qeƭ um a jaɓeena ?

    An o lakas na inukaa a cek-a-layu, a un, a fiɗ
    ndax muuɠax a naag cook no muuceek xa baayo, xon a mbadatinu ?
    Kaam ee an o lakas na dakniidkaa o pelel o ñoow
    kam adna feeke yaakaar um a loeena ?

Ta dak o nomtuwiid, a lay ke taxna ta jeg sañsañ a geenu, a xeɗaa :

Kaa nqoyaa in wiin faliit, wiin kafe, wiin diwliin.
Kaa lay ee in ndef wiin jaaniiw.
In wiin o mbec i ndefu, a caf in a moɠaa njeg doole
yaa i ndukwaa ƭeŋkeleer.


MBANGOOL NE


Mbangool ne a cangtax alaa wiicna yoo, ta fiahinin nen o pasin, ne cangtax a taƥu ke ten a ƭaapooraa. Ke xoolna refu yee a jega oxaa refna fo ten, a gayan, a teeteelan, a wetandan cosaan um tigi. Kaa koy wariran o feeñil wiin lakas we. Kaa warin o ɗasin. A reƭangaa Tugal, a lay lakas we yee Pangool ke we fo ten, wiin we njambin ƭof, o wootwangee sax ta ɓekel kabano.

Ne Mbangool ne goreitna baa yoon fo ten, ten oo a wara goorgoorlu, a damin, a nomtin ngor neene. Fangool fee waag’a lay ee Sedar kaa ret saax a nduɓaaɓ, ta xaɠin, a fañin o reefan. Seeŋoor oo a waag’a lay ee oxe saax a nduɓaaɓ yaag koy soxla-atee Fangool.

O Taan es oxe ƭool ne nandtaa o niɓaan no ɠufaag
O yoontu xa kiiñ fo ƭuuɗ
Kaam warin o ɗasin no ndoktal yiif es.
Muumeen fee kaynaak es, kaam warin o laq
Ndik um gef njo ne.
Kaa ref fo-oy es fo goreu laa laamitna ngor
A teeteelaxam boo a magnandax fo nqaaƈ xeet yaadwu ke
mbaagkiraam o ngup doole.


DANGAND NDI O GOOY


Meeke, Seeŋoor kaa yung boo a kooc um a yen na ngas, ta ref kam Tugal. Maaga, na sarandam galaas fee muur’ina a pec ake sooyaa, a fi foofi fo ɓor, foof le fi a qaandiind. A sarandam na ƥisiidaa njeeƈ, njeeƈ ne ñoland a yiif, mbugir ndeer xa pes fo roog a moɠ o yooɓ.

A sarandam ndefu jamaane baneex na saax a nduɓaaɓ. Teen daaƭ le looɠaa, ta fi nen kaa adna fa nqas a rodandu no ñaal ke njeeƈ a feeñkeerna, a ƥuuɓ a boomaa wiin. Kaa koy, a qaandiind ake na ƈufaa a lanq kaa suqit a qaandiind a lakas no xeeñ um, ta ref a qaandiind naqad fo yung :

A Sarandam kaa mberengoogu kam es a qaandiind naqad
um yoq kotoŋ, xa kuƭat a sux a peep es.
Nen kam o Ɓemb-Roog o Janoon na Qooq-pooƭ
o niɓaan kaa widaam njoloor o mbuc.

A jegangaa maa Seegoor a laalatna o kiin, meeke foga teen. Ke saar oleeke bisiidna na yiif in refu Ndiiƭ-o-maag ne Sarlo Bodleer . Maaga o piibind oxeene kaa ref kam a kaal, a retaa Eend, a ɗeetlu ndiiƭ naa a nafir um a ɓoluna. Ndiiƭ koy fop a anda yee a nafir um a yaakaaru. A nafir um a ƥolwangaa, fop kaa ɓiiklan, ta ref nen oxaa lanq fa asamaan a ndefanatna kaso. Neene reftu no kiin. Oxuu refna kaa bug o yoɗu, a jeg ke ta diirwaa ndaa koy nuu ta saxitna yoo ta faambir fa semb um. Doole um a mayangee, ta letin a yiif um soom, ndax ta waag o duq ke ta diirwaa. Ndax I ndapandin, ten refu ke seereer a layaa yee « o julaand a jof took oo, a gat a lanq ».

Soo a yiif es ake um ɗoftaa daɗit a mbaƭ-baƭnaa nen a nafir a ƥolwu,
kuul ne ɓiikil a den, a ɓit a den nen barbar.
Jegiim dara kaa waagna tax cer ke mi ngooyna let !
Mam um jegitkaa o yungat ?
Mandarga num warum o cooxit ?
Kaam ee an na garkaa a sadaxaam xa puudu o mbeq ?
Ndiig ! wo fee na jaaywaa no Ɓemb-Roog o Ñamaak
andaam ee xan o fadiid guutatir fo fop, a soƥ o nqool Yooga meeñaa !
Yaaga koy no safe lum um soƥkaa a qoolaand of ?
O don olum na daalandkaxam mbugir ne o ñolandaa ?
A cung aleeke muñaƭaruuma xijlaxam tigi !
Ndaa Roog ndok ! a teƥ a fadiida, a dukwaa took taxar.

Kam o yung ole ta refna, a falalwa a Dik Eliŋton , o ceejeek o Amerika ƥaal o maak oxaa a kim um ale moɠeena and a refna «Yungel » , ndax ta fakanin o ten, ta yaaloorkin bo yaa ƭaan a gifkan : Dik, koo qoyni fakanaam «Yungel », um lool boo ƭaan a gifaam.


SIIKNOOR FA JAANIIW


A cangtax aleeke, I ndokkatee teen. Kaa ye I mbugna lalit oxe Seeŋoor a refna, ndet boo lay ne ta ga’toogna fa nqon, I paƈtan’aan a nuun. Ƭeetyo 2.2.5, fa nqon fo kaa kaltaa


  1. A SUTAX KASO

    Roog jegu ! a cangtax aleeke itam deyaand o ɓaƈtan o kiin. Kaa lal a in ye Almaa we ƥekuuna kaso, boo yeen Tugal a jegatinu a xoox um, ta sutel. Lakas ke I mbaagna ndam refu ke na layeel ee « o naaga merkaa tig sam a ref jam ». A reta sax baa diis a ya um ee : « Yaa, refiim dara, refangee o soldaar oxaa tiitar um a huyteena, ta ñaamneel yablir pis » Ɓekel kaso, ñaamneel yablir pis, war’ee ref kaa mereena. Ndaa Sedar a reta baa merin, ndeysaan ! a tax mbuur andand a sooɓin :

    Ɠookluwaam taa no Batand, xa cam a nandtaa xa cumaiñaan,
    Wiin a mbeetwaa xire fa mbagu,
    Soo um sutel kaso, mbuuru andand fo ƭaanar ne mer’atuuma ñof baa sooɓaam.


FAT A KOORAA FA ƤALA YOORANAAM


A cangtax aleeke yoo I ndoka teen qooɗu, lalit ne Sedar a ɗaaptuuna, ta ref kaa fiisatinna o ñoow um ole faak fo o ñoow um ole na garaa : O ñoow Seeŋoor no sit neeke.


KALTAA EEROS


Kaa na Maayaay a felaxam:
Kaso faye ñaapoogma jegaanum

No Gerek waa yaaga, Eeros reeƭu Roog mbugir. Ne ta lay’eena yee ten moɠu ref o njaaƈ no we Gerek we mbaɗwoogna nen Roog den, bes ta laltel nen o fes olaa saqna o ɗot, a gaañtan a qeeñ no wiin. Ten Rome we nqoyoogu Kupidoŋ. Yaaga koy o kiin a waaga lay ee a cangtax aleeke na Seeŋoor kaa tekit kaa refna kaltaa Eeros, kaltaa mbugir, o moɠin o saƭik, a moɠin o xooɗ. A jega ke ta bugna, a fexin, mbaat oxe ta bugna, a fexin, ndaa koy cinj keene fop, a jega kaa moɠuuna fiiqil, a fi nen o sep olaa ta warna faambrit. Fat I ƭeetaqin ee A kat no ƥeenqe ruux’ina a koƥ na doonukaa na cangtax aleeke. A kat no ƥeenqe ruux’ina a koƥ koy kaa faqaqoor fo ye ta inoorna Faraas, a gar Senegaal na 1932 – 1933, baa um a ñak na 1933.

A kim a seereer ale ta wetitna a cangtax aleeke paanga fop : « Kaa na maayaay a felaxam, kaso faye ñaapoogma jegaanum ». Keene ten layanun a xoox um, o lakas oxaa horuna waag’un o lay ee : « O and’angaa ke na ɓeedang, o waas ke o ɓeedaa ». Laamit ne doonuna no keene refu : ndi xar a ñaapoogu ? Xar ref kaso feene ? Xa tax a cangtax ale ref kaltaa Eeros, fee refna Roog mbugir ? Fat I mudnu na xa saar axe na cangtax ale, ndaŋtook a taŋal ake ufeena teen. A cang a bug’u, a cang ake mbarin o ƥis Tugal, ta gar Tugal, a ga ee tige refee suum. A jega boog kaso faye ta ñaapoogna.


  1. A TET A FADA

    A tet a fada. Yaag koy a caf es ndeyatee mudnu
    kam lanq keeke nen a paɠ ngaan.
    Mexe yegaa max a mbaltaa doole den.
    A tet a fada, um war o faambir fo gaar ke,
    rok kam nqeñ ƥuuɓu ne na leelaa gaar cegee begax ke Porowaas,
    Ta wiicaam tigi yaam um yung too jegiim oxaa weltaxama !

    Bo ndiik, o koor in oxe no yung ole tax’ina ta bug Dik Eliŋton a fakanin « Yungel ». Seeŋoor naa ta moofu o kiin o yungu reeƭu. Kaa yung’u no ne yiif um a ga’taa, a yung ndeer wiin yeeq, a yung ye ta gatna, yaam peresidaa fee ta reeƭna yaqanin ta waag o dak o mudnu na cosaan um. Waag’atee ret Joong mbaa Jirool, a duut o feem ndeer a perngel fa tama, waag’atee moof no qel ke, a fuudaa gawul we na mbelaa o jaf xa kurcala.

    Mene, I nga-a yee kaa sumb a ñaaƈ, a jopir fa ƥuuɓ, ta war o ret gaar faa, a jang o otoraay. Saax a nduɓaaɓ, nen me na in, o pog a naaga ñaaɠkaa, kaa jegaa waa mbeltuuna. Ten a ngenareem a refu, jegee o leng oxaa weltuuna, a ƥuuɓ a fi ƭik-aa-ƭik, yaam cer um kaa njogoñel, xeeñ um a jogoñel.

    O yung oleene, ten refu o yung saax a nduɓaaɓ, ne ta reftatna no teeru maak saax wiin ɓaal. Teeru ke feƈ a mbiyu fo wiin, da njoonraa too andree, simnirkee. Ten tax Sedar a diirwaa a pec a qas akaa andoona yee wiin we naagee ñoowtaa nen wiin teeru, mbaat nen wiin waa ndalna no otel leng ne : weene fop nandu, yaam kaa ndef o mbiñ o leng ndaa dara fokatee den :

    Kaa a pec a qas fo foofi fo muum a sooɓaam,
    Kaa wiin lakas a sooɓaam, um bug o doon a kid es na kid den
    Otel fo yung teeru mbañ o nqaaj a in.

    Yaag koy a tet a fada, ta war o inu, a soƥik ke a yiif um a ndiirwaa :

    Ndax na sarandam I ndefu ? ― Um war o ret ―
    Onj boo siidaa o yeng o njeek, yokoor o ngulum, ref na cung…
    Taa took, mexe nanaa a caf o otoraay a ndiiɠaa,
    taa lanq a luuƥ a falalwaa kuul Roog.
    Ndi boog o laaw es rek wetandwu, soo yaam ndiilax ta xiinaa kam ngang es,
    a dañnooran nen mol no mbuyukuun mbalakaand o nqool Suuƥ ?
    Kaa mee a tet a fada.

    A jega oxaa ta diilwaa, da nqet’u na Sarandam, a kid um a mos boo wee xa kene. O kiin oxeene, kaa I mbar o lay ee o tew oxeene, yaal a keen tigi refu, a saq o niwel, janj le mos, a ɓalig boo nen cat o joong Esterel :

    Keene mat ref ke o yegnitaa.
    Ndax no mbec a Sarandam ɗeetwoogum no ɗeendoor a cooɠ of,
    O refaam oxe yaaga, bo na tagid no naar ale,
    janj le ɓalig a meleƈaa nen cat o joong Esterel ?
    Soo gend of a nqeƈandong nen tiiƭ fo gac o laspeer !
    Xa ƥay in a nqeta, kuɓay in a nqet, I nomtu no yaand eetaand adna.
    Soo wee fuy. Bilaay a tet a fada !


  2. A TET

    O tew oxeene I mbalakna neaa wetu o saar oleeke, Sedar a sipin mbaambir in nen portole. A wetana in o gom, ndax I mbooñ, nga a den den ɗik da moof; a wetana in o gur ndax I ƥoydoox soƥik a den no ñaal den ke faak : Mexey raŋtuwaa no duf a cooɠ of, da nandtaa a mbeel ale Beer ndeer a und,
    Na kid of ake nootuna, um ɠook nen kaltaa suweer ñaal in ke faak gilaa-saax.
    Mbudwand ne kaa ɓodax, a biinj a nequ ndeerin

    Ndeer um fo tew oxe, a jega a tet alaa da mbugeerna ƈakandu, ke ta yooɓeerna fop oo, da ndet mbaa mbi nen waa njegateerna a qoox den yaam a yuxum a mbug o ngup a den doole. Nqaariit ne ɓoodna a ndeer den, a tapoor fo niwir fo ngore na harnaa den :

    I ƥoydooraa nen a kirwaƭ, o ɓay nqaariit a dekaa in na tambando,
    o ñuxur of a lewet, a sip kam a qeeñ in a tiwand a andand.
    Koo ref o faylaar fod kaltaa, ndaa koy xa kus axe mata, foofi le xooɗee.
    Fool soƥiidong nen o ɠaxal moɠanaxam a coot.
    A mbeel ale xe nandtaa weer, kuul ne a kid a pulo
    Tuñ ke tuñ daaƭ laa sogna looɠaa.

    Oxe moofa miñu fo kiin um, a qeeñ den a ngukraa, ta ƭeetaa a eel ake fa kaal ake njaginna gilaa-saax, a mbetandan saax le ta jangloorna, fit um a fiiƭaa yaam ta wetandu caate ke soswatinna na yiif um, xeƈa Jirool fa Joong.

    I moofa, baxtu ndeepatir a suptuwaa nen a yaagoon,
    A eel ake yelef boo nen o roplaan, a ƭeetwaa no foofi le,
    a nquyaa na yereŋ nen liƥ,
    Soo leek-leek a kaal ake njaginna gilaa-saax a mbuuq
    Fit es a fiiƭaa yaam um diilwaa a saax ake nqontoorna no ndoktal yiif in.
    Xa ƥay es mbaag’ee ngarin xoox of,
    a kid of a mos boo nen a kid mbat, a ƥostoox a kid es
    dee jak a mbaambir fa wo, a eel a yelefu ndanig a mbi xa toplaan,
    xa tapit a mbiipaa taa took !

    Xar xewu, bo da mbaag o yoku, a ndefat toxandeem na saate fee da mer’ina bo ? A jega mayu kaa waaguuna garit, nen Almaa we ngar’ina a njegu Faraas, wiin Tugal a mbi nen toxandeem kam saax den. A waaga ref itam ngiin um ƥaal gartun, yaam ta kesel, mbaat a moof um fo tew oxe ref kaa taxna da mbi nen toxandeem, yaam wiin lakas we ƥanjaa den : «Naaga, I yoku ndefat toxandeem na saate feeke I mer’ina bo, Soo naag fuy too I asooree, na bes faa o leng a andeerna xoox um fa caf um ». O andangaa a Seeŋoor tigi, o tew oxe waaga ref Tugal mbaa saax no wiin ɓaal. Ke moɠna woor a in refu yee Kolet Ibeer a neaa.

  3. A KIM YOOK

    A cangtax aleeke refu tuɗand mbokat a cangtax aleeke, ta ne’na a Kim yook. A canjiik jamaane le na ne-eel, a saxaar-foofi yoo. Fop kaa fi nen kaa betuuna. Ndigil, o naaga dirwaa tig, bugin lool, bes a garangaa kaa fiyaa nen o mbet, a tax wiin we layaa bes ee « gimtinum a Roog ». Keene mat dalu a Seeŋoor, ta yoku a fooraa a kid nen o ndeɓandoong onqaa nguus a damna.

    A canjiik, a canjiik Jamaane kaa gifaam a jagin gilaa-saax
    um yoku, fooraa a kid nen o ndeɓandoong no ɓay nguus.

    O tew oxe Seeŋoor a neaa, kaa fi nen o toog oxaa bugeena tigi, ndaa a may tiitar, a joŋe. Refee faw oxaa yooɓna tig, nen rew weene mbañoogna a tolax yaaga baa ngifel :

    Njeeƈ ne wata, a ñod’aa lanq, um ga-aqilwong,
    xoox le mos boo nen o rik-took; a garit took xa coong
    Nen njogoy yoorwu o siir, a kid of a yul a kid es.
    Soo um rimnoox no lanq ke ndeeƭna yaayaay es.
    Jamaane fo Ndok-a-ndeer owey, a ndeer in, xooɗ fa xa coong !
    Yaag koy fat tiitar of a fapu, a roku ngiin,
    Tiitar of feene ɗuudoogaxama nen o qol maac fo qooxoox.
    Mexe ɓoraa o laf of ta ɓodax.
    Andaam xil ee xoxaa oxaa moɠna waag a ŋaay.
    Yaag koy ɗeeti na xa ƥay es fo kuɓay es ke ƥurduna
    Da ndefik o fonq olaa tiitar es a juurwanoonga.

    O saƭik xoox ole I layoogna xa toor a feeña, a wetand a Seeŋoor o saƭik xoox olaa Firaawoona ye Roog a lulna a Moyiis maa ten ndax ta xaɠ mboƥ naa Israyel da ndet, a sutu mbaƭ :

    Ndi boog kaam war o fapoox wokit a und adna fop nen o ñaañango ?
    Ndax kaam war o fapu fokat fo ut adna kuluhum suptin tooroog
    Soo doon teen leemu, riwanong a ƥuuɓ muukandoong adna ?
    Ñofaam boo nan o ñunqumdilwaa nen o beƈek Roog-o-ndew,
    O rik-took a fuɗiɗ a waaƭanik a bax-waxin akaa na mbaɠaa.

    O tew oxe na ne-eel, a jega kaa refna no ten boo o wootwange, wiin ɓaal, moɠtaa Daan maak we njaɓkee ta dolwiid. Kaa nand nen oxaa narna gentandir fo rew ɓaal we xeet Sedar. Ta bug o lay Daan we yee oxeene refee doxandeem, refee oxaa jektirna fo roog we no saax le, jektiree fo wiin xeet um. Mbugir kaa nand fo njom, a xesangaa dal no xeeñ waaganaand mayu :

    Kaa njom a ñof-too waagaand o firit…
    No ndoktal yiif es le faak, o kiin o ƥaal reeƭo,
    nen a mi fa galaas o joong Atlas.
    Nuun Pangool mbind faap es, ngoryo ndanq a tagid um,
    Ngor gaaf o don um, fa ñiiñ um ake ndefna a taanaaw.
    Kaam ee ƭeetyo o mosel roog we xa ƥiy nuun, ngoroox o mosel um,
    Xa ƭiiɗiik a ƥalig boo nen kirand-ngoor, a kid ake magin.
    O tew o yeeq oxene na kid a ƥaal ake, o taan o ƥaal oxe mat oo !

    Tige xoola ndiiki. O tew oxe, o tew o yeeq oo, Seeŋoor a gain nen o taan oxaa rimnuwiidna. A jega mayu kaa ta jusinna. Ye ta ferna refaa fa Kolet, oxuu layaandeena o ten oo a waaga gap ee reeƭee tig yooɓu yaam yaaga wiin ɓaal we ngiligna duɓaaɓ may’ee. I saɗee lay ee jeg’ee.

    Kaa ne wiin ɓaal a ngait’eena Tugal na jamaane faaga, bo no « cal banania ke », I mbi’na « cal bañañaar » na seereer, reeƭee o niwel. Kolet fa xoox um oo o kiin o cegu fayda yoo, yaam a woora yee a jega mayu kaa ta nanna ye ta sogna bugraa fa Seeŋoor. Ten tax a soxla’a jiko um fee lalteena meeke fa keen um, fo jom um.

    Meeke koy, ba I tooñ duɓaaɓ we. Refee den soom. Bo ndiik in wiin ɓaal itam I yaacee njaɓaa fo fud o letu ndolnir ndeer o kiin o ƥaal fo tuɓaaɓ, ne I njaɓit’eerna ndolnir ndeer xeet ke ndeerna saax leng kut le. Keene taxu Sedar a xeɗ Daan we Sinig : «Nuun Pangool mbind faap es, ngoryo ndanq a tagid um, ngor gaaf o don um, fa ñiiñ um ake ndefna a taanaaw. Kaam ee ƭeetyo o mosel roog we xa ƥiy nuun, ngoroox o mosel um, xa ƭiiɗiik a ƥalig boo nen kirand-ngoor, a kid ake magin. O tew o yeeq oxene na kid a ƥaal ake, o taan o ƥaal oxe mat oo ! »

    Ndiiki, a geleerooxa farna fo tew oxe, a layin ee :

    « Xaariit es, ɗuga cuup mbulo ne ñirwoona,
    « Xa qoor owe toƥtaa piɗ puɗɗu.
    « Fop oxe cel bo no Yaal-a-koƥ ne tiiminna coow saƭku xoox.
    « Gey a kuy a rimnoox a refat liim, a ɓuuɓ boo nen fo sis ! »
    Koo nan-gilwi o ñuxur es ole yook a ɗuguna ta gimanang
    A kim alaa hatna no cat xa qoor.
    Mexe gimanang a kim yook fo ñuxur o xas,
    O ñuxur o nogoyu laa refna o ñuxur ndeƥandoong adna.

    Sedar oxe gimanaaa Ndoogu-jeen um a kim yook fo o ñuxur o xas, o ñuxur o nogoyu laa refna o ñuxur ndeƥandoong adna. O ñuxur ole kaa ref o ñuxur o xas yaam jamaane fee jamaane fa nqas oo, o ga ole ref o ga o xas, ndaa o ñuxur ole na yegnitaa yegil nqas neene, o ñuxur cosaan tigi yoo, cosaan a ref kaa sosuna yaa fa maam-a-ɗiis-kid, a war o saaftel nen a saxal yaam adna fee sogna ferwaa.


  1. A KOƤ

    O piibind oxe reta na ñaaƈ um ale ta waajoogna, Ndoogu-jeen a yoq a cinj. Kene fop, ndiilax no xe ta bugna yoo :

    O jaf es oleeke miñaxam tigi !
    Jeg a koƥ a qool a tadak, da miñ, a yung boo nen a semb o yag
    Um weectat ne tikoorik ke nandna
    Bo na mukit of fee a yiif es a saafaa nen a saxal.
    Naniim dara na wo, o goƭaam wee a betandax alaa na sooɠaa.
    Ndaa weec’iim tuñ janj of, da moɠ o sis ñalal njeeƈ
    A jolangaa kaaga, dara ! a refangee kol njiig
    fo o mosel of ole a betandax es a ndeeguna !
    ― Ndaa kas damee !
    An waagu weecit njeeƈ Roog mbaa o yeng fo ñaal we digand adna ? ―
    Soo o ƭaan a hodaam o yeng o muum, fit es a fiɗaa nen famb,
    Fit of a tulanan, a yoon fa kim-o-njoor.
    Wo reeƭu a luuƥ o yeng o njeek
    Kaltaa Maag o Ndeendeer ole ñambaasna a pec
    Da ndef siid ɗik, oxene xeereer nen joor, oxaana baan.
    Mukit of ! Ten o mat tax ke widaxama safatiraam.
    Kaa fur’and fop nen njeeƈ fo tikoorik ndeer ƈiid,
    yaa ndoq foofi yeneerna, xa qol a mbiit, mbuuɠ ee picit !
    Kaam foog’u koy ee o niɓaan kaso es gartun,
    mbaa o ñoow oleeke fiiqlaxama nen ooñook.

    Sedar a mudnuwa no saax um, a ga ee weectee teen dara, weetee dara no saax le fes’ina a cinj, arjana fee, saax leene ta jangloorna. Kaa koy fo nuu ta waagna saxit, xan o toog oxe soƥiidin, ta farakukan nen o qooxoox fo gusax taataam mbaat lamb laa mbir a yoɗna, a foogat a xoox um Roog-a-lanq :

    Andaam xil Arjana fee fesuuma a cinj, weectiim faw saax le janglooruuma,
    tiiƭ a may’u boo nen piɗ a koƥ !
    Ndoogu-Jeen, andaam ee xan a saxad a doonu no coono ndiig.
    Andaam xil ee xan o nomtuwiid.
    A koom um farakwong nen o qooxoox fo gusax taataam
    Mbaa lamb laa mbir a yoɗna, a foogat a xoox um Roog-a-lanq.


  1. KALTAA EEROS

    Kaltaa Eeros a dakwa nomtuwiid, a refan a xoox um o saar o muum. Kalta mbugir ne, ne I laytuuna, kaa jeg o sep, o sep ole ref ke moɠna xooɗ, yaam ten fofu mbugir ne. A gidma o toog oxe tigi :

    Xam simat xa ƥay axe na mboƭtaa xeeñ es.
    O ndaag xa ƥay of o mat oo, da calaa took cer es.
    O tew oxe Misiraa ! nam a waagu fi boo reefankiim haaƭ um
    fo tuñ um pelaand ke moɠna sis tuñ o ñaay ?
    Koo waas tabax ne a yiif no maak a ngeƈ’oonga nen a salma
    Fogiid no mbe ne o mboƭom-sogoor a maadkeerna.
    Wo ref o rim olaa na saaywaa um yuxman
    Xeeñ es le na gindaa o mbeq a diirwang kili !

    Ndaa o nanangaa keene fop a waag o jeg, o nanangaa ta nomtuwiid, kaa paap um a ndengin boo waagee ñak o gat no saax le ta rimeena. Yaaga, oxuu dolnir’ina fo tuɓaaɓ, kaa fog of a ndeɓoogatu xa ƥay den na Roog, a lay ee o ƥiy den xan a moocik a koƥ yaam a sutwa xeet um :

    Nuun paap es, nuun o mat ndengu
    O ƥiy nuun onqe ruux’ina a koƥ ndax moockee,
    Andaam ee ngang neeke loot siid a ngeenuna na xuraa tiitar es.
    Soo um geenoox no jul den ta suptu xa lus,
    Fudu reefan a paas ta ɓis no daɓ,
    Taa lanq a mbeel a wondu a nimaa ndeer jalax.
    Andaam ee ƭak ƥaal neene soom jagu fo nduuri es
    fo xulub fo goon ole na ɠufaa kam es.

    Ndaa cer yoonee fo xoox mbaa o ɓay o yoonee fo laaw
    xar a mbatkeel ?
    A kim ale xey took ! a moɠ fel a qiind a pokate fa perngel fa sabar
    Yaaga boog fat um calin qol es took xa ƥaak a kooraa.

    Ten oo a jega wareef ndeer um fo tew oxe narna gar. Saax a nduɓaaɓ kaa nqultuwoogu, xan saax no wiin ɓaal itam a nqultu, ta ref nen yaal suk naa joojoot we ndeɓna o ñis den na xa ƥay um. Yaag koy baa Pangool ke naal, baa Yehowa mbaat Ses a fuuxan a den, a fianin mbog na caf um :

    Cer keeke deegwuuma koy, warin o jootin nen o yaal suk !…
    Nuun Pangool, koo ba nu naal.
    Nqaɠyo Ses-Upsiberemetes a ɗuuɗ, Yehowa raaɓ o nqaaƈ saax a nduɓaaɓ.

    I mbaaga ngap ee ye ta nomtuwiidna Senegaal, mayu mbug’a ta ɗeet no roog we ndeeƭna meen, « moɠtaa ndeer o fog ole » ndax ta jeg o tew. Fat I mbetandoox a qalatax um alaa Kaymoor :

    Mexe jookang-a-njal na ƭelem ake mbelna boo nen tuñ mbiɗ ndaxar,
    Jookang-a-njal na tama ke na njokaxam fa ƥala ke fa xa pox axe,
    Jookang-a-njal na tog fo sing ole diƈaneema
    Jookang-a-njal no toog oxe mosna boo nen lingeer, o fud ole yelef,
    Ndeysaan, ndet um a yanj, ƭeen ke saƭik boo nen rof
    Soo took ke moɠna jeg xoox fop, a ƭelem um a mbel, a ƥuuɓ boo nen fo daag.
    Ndaa koy o Tees kaa ref o tew o cegu o rimel fa tiitar.
    Yaag koy jookanaam a njal a lingeer fee ƥiy Jaraaf fa maak !

    Meene, a woora in ee o kiin a reta baa bugin o ci o toog o mosu xe ƥiy jaraaf. Ta gidim a den : « … Jookang-a-njal no toog oxe mosna boo nen lingeer, o fud ole yelef, ndeysaan, ndet um a yanj, ƭeen ke saƭik boo nen rof, soo took ke moɠna jeg xoox fop, a ƭelem um a mbel, a ƥuuɓ boo nen fo daag ». Ndaa koy a yegin a den ee ke toog oxe mosna mos fop oo, ten a jega o tew : « Ndaa koy o Tees kaa ref o tew o cegu o rimel fa tiitar ».

    Ten taxu bugee paambaañ um a mbaar pay no jigeen um, bugee a yuxum a ƥekin no kaa wareerna, moɠtaa ta wat-kumpa, a doon teen xeeñ um fo yiif um a ndef tig no ceejeek.
    Koo ba nu ñosombil ndeƥandoong es yaa ta ŋasaa,
    Kaam ee ba nu mbaas paambaañ es a mbaar pay jigeen es we um ŋastaa.

    Kaa xeeñ es a diirwaa o and adna fa muum
    Baa tax ta letin a nafir da ƥalig a yaxig
    Too ƥaal fo yeeq a ndef na laay nuun.

    Gilig o tew oxeene taxkee ta sutu saax, mbaat ta sutu xeet um. Ha-aa, kaaga waagee jeg, a tax ta lay ee :

    O sep es refu um fiisatin a tet lanq ke I njeg’ina
    Maat neene o yeng a uupoogeerna o ñoow
    Neatiim o tiim a rondandu na kim.
    O sep es refu um dakniid ngiin nuun ne ufeena
    No duf ciwaam fa yiif no wiin.

    Kom neene yoo koy, nuun Pangool, « Koo nanyo a kim no xe saqna xa ƭiiɗiik no naar, a kid um a mos, ee jar, o mosel adna jaaxɗand a den. Nqaɠyo o foon es a faar o laaw um nen nqeñ fa naf ndaxar, soo roxodin na caf nuun, tapin fa toq halal yiif fa pec a qas ».


  1. NQALATAX

    Nqalatax ndeyu waar. Sedar kaa xij, a moof no mbelyook, a ñootnuwaa, a yiif um a naag xot no we nqonna no hiid ole. I mbetand ee na 1932 -1933 gar’u Senegaal, a inoor Faraas, baa um a ñak na 1933 :

    Mexey yiifaa no mbelyook kirand-ngoor ŋooɓu,
    ñaal ne roxodwaa took es a toq coono,
    soo we nqonna no hiid ole nqalatwiidaam…

    A kat um aleene a laytaa no saar ole na doonukaa took a cangtax aleeke ta ne’na nqalatax. Seeŋoor kaa fit’u a Jogoy tigi boo ret bo na mboy um faambir fo ten sax a wiicin. Kaa jolna kaaga, kaa fi a xoox um nen o ƥiy onqaa ruuxna a koƥ, a yaq fop ke ta ɓis’ina, nen o ƥeenqe na Biibal fee laac’ina a baa um ke ta warna lam saa ret a yaqin, ta fi nen ke seereer a layaa lam ñoow.

    Ndigil, Seeŋoor a ret’a a koƥ, ndaa nandee fo ƥeenqe na Biibal fee. Ten kaa ret, a cang a ƥisin, ta jang boo maa cang a ndayna, saa sog o gataa. O nanangaa ta rok no keeke fop, kaa jeg mayu kaa ta ricuna, ta ref nen ke ta daareerna, a xoox xa qol ya um : « Yaa, kaam bindiidel ee wiil of le xe suptuwaa nen daaƭ no sutwand ndiig too um war’u ref kañoor of fo ngeƈnuwand of no mudand njeeƈ o ñoow, waag o daar no njooxe boo nuu hiid a nandna tap a may baa ndaaxel. Mi yoo, mi Kor Sanu ! »

    Ye ta refaa o ndeɓandoong, a and’a yee xon we mbaaga inoox. A reftangaa naaga, baa um fee ta fitna waaga inoox, ta diidaa njasnoor neene :

    a yiif es a nqot no xon waa saate in ndeepatiroogna kam xa tan.
    Njeeƈ leng kut neeke na inaa siiñaatax,
    Njeeƈ leng kut neeke na taxaa xon-faaf a mbeƈek.

    O lad oleene refu na yiif um, ta nand nen oxaa su’nirna fo xon. I ndoon teen o tew o yeeq oxe andoona yee o wootwangee, Jogoy jaɓkoogiran yaa ta ñoowaa : « Kaa gattiim dara, refangee fo ut ole yipwaxama ye um joqooywaa boo xa kiid xarbaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng, fo diid le reeƭna o yoon es na ƭat akaa Tugal, teeru maku ke njogol na yiif es a yuxum a pagatar. Kaa koy bo ndiik xeeñ es oxe qac nen Nqeñ Batand no nqool Suuƥ ». Ndax doonee teen ee : « Kaa suttiim dara Tugal, a refangee o ndoog onqe xaariit es a kid ake ndanigna boo nen a kuy akaa Beretaañ » ?

    Fo nuu ta waagna refit, xan a widik poy kaa, a ɗeetik fog um we ñakna ye ta refaa a koƥ, too ndeer fog um weene, moɠtaa baa um, a jega o lad olaa ta saqanna den: Kaa mee waxtu feeke we su’nirna fo xon a mbitu,
    Too fog es we nqonna we nqalatwiidaxam…


A KAT NO ƤEENQE RUUX’INA A KOƤ


Um bindanin a Saak Magileen Seeŋoor fee ƥees


    1. PENG EETAND NE

      Ne I laytuuna na cangtax ale ne-eena nqalatax, Sedar a gata, a inoor Tugal. Ke ta diidaa koy refu ta ret, a faambir fa carind Jogoy. I mbar o mbetand tig, ndax I and ke garitna keene fop. I layaan boo ƈut : ndeer Jogoy fa Seeŋoor ɓodax’ee lool. Ndigil, Lewopool a foŋka a baa um, a niwin, ndaa o niw oleene, kaa ret baa fod fo caƭar. Ndax kaa nu mbeecit ee Jogoy, o pini a Seeŋoor tax’u ta ɓekin ekol ? Ndax kaa Seeŋoor layee yee : « Baa es kaa xawoogaam kili, moɠtaa kirand, ee yaam kaam may a ñaaƈ. Ye ta xijna na mi, ta ɓekaam ekol no duɓaaɓ, ee ndax um yaru, ta ref kaa wiic’ina ya es lool, ta damtin : Tige kaa teel, no njaaƈ onqaa na sogaa jeg xa kiid ɓetaa ƭaq rek » ? Doon teen o wootwangee jeg’ee o daaw olaa ta mooftaa fa Seeŋoor yaam cegel fo ƥasil maak. Seeŋoor, daanaka Tokoo Waaly fee camin Ñilaan Baaxum yarun :

      Tokoo Waali, ndax wetandwaa ye um ɗaanaa no ndiiñ of,
      Mbaat o damaam o ɓay, taatnaxam kam o niɓaan,
      Xa qol a mbid a in, a neq, a niɓ, xa qoor a mbar took a yidaa daaƭ fo taxar ?
      Ke widna in fop oxe cel.
      Dara, a refangee tuñ a koƥ, da sis boo nen fomb quuraand
      A moɠ o mak a seelaand ake fo haaƭ le no yeng ole laalatoogna a qiind na baq.
      Tokoo Waali, woxe nan-gilwaa kaa nof a waageerna nan,
      Joktanaxam xa pasin axe daan a ƭasinna ndeer xa qoor,
      Lalaxam Ndaalaand ne, fa Beex, fa Ɠaxal, fa Ñiig, fo Ndiig-fo-ƈiid
      Ta nandtaa a ƭat jini, mbaat o tan o cegee muukandoong took Roog.
      A qoor a naaga daket nen a lingeer,
      O niɓaan ole yeng ole ñiru’ina firtu a sam.

      Ten a moɠ’u matir. I mboog xil ee faap, mbaa yaay, faa mateerna o ƥeem, a moofaa fo ten, a naxanan soo kuu ƥeenqe fi’na ta jang o yar, fit soom waagu rok a ndeer um fo njaaƈ onqeene. A kid ake Jogoy ta wedandwaa, o hiiñ a nandtaa :

      A yiif es a naaga cook na carind ale fi’teena a ƥil a fañaa gaci.
      Soo o Koor oxe, baa es, Sam Roog a yirmin fee kid ake nandtoogna o rik-took
      a yo’noox na mboy um.
      A jega kaa refna no yiif, ta foog ee Jogoy jaɓiran, a narin o ŋalahin :

      Kaa gattiim dara, refangee fo ut ole yipwaxama ye um joqooywaa
      boo xa kiid xarbaxay fa xa kiid ɓetaa fo leng,
      Fo diid le reeƭna o yoon es na ƭat akaa Tugal,
      Teeru maku ke njogol na yiif es a yuxum a pagatar.

      Ndigil, a cang ake ta gatitna, fop ke ta xotitna Tugal, refee halal fee seereer a cungaa no xaa ret’ina a koƥ. Refee kaa ngid a waagna ga, o ɓay a waagin o duq. Halal yiif a gattu, yiif leene yip xa kardugal adna fa nqas. A joqooywa kam Tugal, a ret baa rok na xire, diid a refat o yoon um, fa yuxum a pagatar ake teeru maak ke njogolna no ten. Ndaa cinj keene fop, o koor in a anda yee xaɠee dara no kaa faak : « Kaa koy bo ndiik xeeñ es oxe qac nen Nqeñ Batand no nqool Suuƥ ».


    2. PEŊ ƬIKANDEER NE

      A jega mayu kaa suptuna ye ta gatna. Leng kut maadu yoqaa fo ten, ta xottin no ndeƥandoong, ta ref bo ndiik ne ta saɗaritna baa um. Ten tax ta bug oxaa yoonuuna :

      Fañtaam fo-oy es xoox es le xalaat a reefeerna,
      Fañtin ngang es ne saqateerna o laaw.
      Kaam bug o tiim soom a ɗoxaam nen a liit fo siir,
      O kaynaak oxe pog es yoqoogna duŋ, I mbog o loq,
      mbiɗ ndaxar a ref na tagid um, a ɗoxaam.
      Gaynaak, koo fat a liit of a ɓaat o fuɗiɗ

      Mayu suptuwa. Ye ta gatna, a soƥa njula ne Jogoy a yen, mbind ne fiitat, wiin mayu ñak a cinj um : … kam mbind mbuuɗuuku neeke
      max a mbagɗaa wiin fa xa palaŋteer.

      Ndeysaan, yeene retafulee Tugal, mbind ne kaa xen’u bo, a mos, yaam Jogoy a fi teen tiitar um fop. Ndiiki puɗ ƥor a gau , mayu no we ta and’ina a saay : A yiif es a naaga cook no Mbind Maak ne Koor oxe maxitna tiitar
      A mbidik maƭ ke ta uupna o kurcala um.

      Kaa jangik’u, ndaa me ta refna, kaa nand nen a cang akeene ƭaxkiran dara. Kaa war’u foy we nqonna, a fian a den cosaan fee ta wetandwoogna Joong, ye « a teex fo capil a njangreel, gawul a mbelaa o jaf xa kurcala… ». Soxlaee faw a pilim um ale ta gaduna, ndaa gawul, fa lamb den, fa xa ñuxur den axe mbelna boo wee xa kene : «Soxlaee a kaayiit, ndaa o kawul fo fakooƭ, fo ñuxur um ole moɠna a pilim ».


    3. PEŊ NDADKANDEER NE

      Mbind ne kotoŋ a fiatu, a yung boo nen a semb o yag, too gaylooƥe fo ñeeño yongoogu meen, ye Jogoy a jegaa doole :

      O maax ole yaaja ! a yung a yoq o ƥor nen joor ndeer ƈiid.
      Ndi a und alum buɓu ndaxar maak ne
      Xeet fa muum a yongoogna ɗuga perong,
      Mbind muum fo saañit fo gaylooƥe fo ñeeño um
      Kaa na yetwaa cegel no ñaal poroɓla fo po-oy ?

      Ne ta reeƭna a koƥ taxu tige ñofood no ten, a wetandin xa toplaan jaaniiw axe Tugal, xa toplaan axe andoona yee a yet’angaa a yooru tig baa ndeɓ xa bomb, o foog ee dara mosee meen, yaam fop a fuɗiɗ, a mooc :

      Ndi boog xa toplaan mbaaswanun nen a canjiik,
      A nduxiɗ xa bomb da mbil a ndugñin ?


    4. PEŊ NAHKANDEER NE

      O njom’andaan um a ɓisaan no Pangool ke, ta beran a den a qeƭ. Bugee da mboog ee kaa deɓ ceereer, a deɓ cosaan um. O leng kut oxe maadu refaa. Yaag koy ngela baa o sar tedaanga le da ƭaapna jombin. Fat a njaɓ ta waag o moof fa den, ne o ndeɓandoong o ɓay o xoolu waagna fogit fo maak o roon. Ndigil oo, a caf um a taƥa ƭok; no ndigil, a buqa mayu no nduɓaaɓ, a duq mayu no nduɓaaɓ, ndaa keene fop, kaa waageena forit oo, yaam kaa taƥ soom :

      A yiif es a naaga cook na carind Mbind Maak.
      Nuun Daan we mbokatoorna, ɗaaswaam na caf nuun,
      Leemu simaa nuun, nu may o maax ole, ƭasin mukit nuun fee xoxna jamaane.
      Wo fee waxwoogaxama, a caf es owey, a taƥ ƭok nduɓaaɓ.
      Koo ɓoganaam a den, o sar tedaanga fañaam o jomb.
      Nuun we Daan es, mbi’yo jam a adu, jam a reef, jam a falakan
      O ƥiy nuun onqe ruux’ina a koƥ baa gat !


    5. PEŊ ƤETKANDEER NE

      Ndiiki, I ndokiida, ndet na Maysa Waali Jon o Mbiisel; nqet fa Ñiig-a-Mbiisel. Ndeer Daan we mbokatoorna, I mbar o lay ee Pangool ke, oxeene Seeŋoor a kesu, a diisooraa fo ten, nen o ƥiy fa kelfa : Ñiig-a-Mbiisel, mexe simang ndeer no fop, wo fee xaaritoorna fo qaaxaan of,
      Ci-in ta waag o fog fa wo o roon o niwel, fo sanq ole na ñoowdandaa muuceek,
      lasin no pis ke maad a Sinig we sip’ina a salma den o Jaxaaw a ƥisiidoogna.

      Ndeer no fop, oxe simnaa a Kumba Ndoofeen fa Maak, fee duɓaaɓ we mboomit’ina Joong no nqool o Ƥendenjira 1871. Mexe simaa a ndeer no fop Mboongu ne andoona yee a kom alaa ta saayna
      Gelwaar fop ee ciic a lool, tee bacit nen o maag no mudand njeeƈ,
      a yagee-yag a nandtaa a salma-koor alaa roomena baa ɓutaa.


    6. PEŊ ƁETFALENGANDEER NE

      Seeŋoor a nomtuwiida no duf cosaan um. Rimel Senegaal, jeg o rimel, fop a niw wiin of, no kaa xotitna no kurcala bo no ƭeen yaay soo ret a nduɓaaɓ, o leng niwirang yaam ƭool ƥaal of… Keene refu ke fogna na toq adna fa nqas fee.

      A gata, a ga ee xooxoox we, wiin we Sinig, owe mbalakiidaa yaam ndeefee adna fa nqas fee. Senegaal fee ta gatna refatee Senegaal faa no ndeƥandoong um. Yaaga, jeg o rimel, jeg o niwel kaa sos’el, a doonel na toodook a lakas. Na Senegaal faaga, faak wiin we ngayoogu. Fat I mbetandu ke o Maad o Ngelwaar a lay’ina oxe luliid’eena me ten :

      « Ii, ndax o ñoow nuun moɠu o ñoow in ?
      « A luuƥ oxaa fangwaa nu ndef na xa kooniit, ndoxaa pind, mbarraa !
      « Ndax deyaam o wetand a nuun o njakad onqe fo caloore ke mbaafna ?
      « Ndetangyo boo Mbiisel, suur Faooy !
      « Nu mbiangaan, nu lim a pooɗoom akaa ndendna fa Qal a Maak alaa.
      « Kaam ee naagyo cook, ndeefatin a Qal no Maad, mandarga kaa mbiduuna
      fo caloore kaa da yoonitna nu ƥekit a den yiif.
      « Xan saacuur ke mbeeñil a nuun ee o ñuxur fo-oy oo !
      « Kaa we mboomteena Eliisa moɠ’u mos ndof njaang, too mbudaan’ee.
      « Nen a salma ke da ƥonwoogna, mos’ee sambir fo jom,
      neatiim da ngindaa o duusu mbaa liir naa da ñiritna xa kulook.
      « Kaa ndeeƭu siide, xa siir a muur a koƥ ale,
      pind a yoogoox yoora kaan, tap a ndaaxel, xa ƥiy a limteel o ndeex o ƥaal !
      « Uh ! Nu anda yee o ñuxur fo-oy oo de ! Ta ref ƥektel yiif !
      « Ndaa koy xan toxandeem ke njegwiidna lanq ke tagas o ndaag nuun,
      xa ƥiy nuun a ndefik o mbañ-gaci xa puum nuun ! »

      Neene I nga’toogu adna. Me ta refna, mayu reefatee no niwel o kurcala : ndiiki we njegna doole, a saq saax le, ndefu yaal cula ke, fo yaal baŋke ke. We mboŋkeena ndefu yaal wurus, fo yaal isin ke na looɠaa kam saax le nen o ndoxom. Xaaliis soom na fiisataa o niwel. O ñoow no Singandum we ta soƥna kaa nandin nen ye jaloore inuuna ten fa xoox, ta walaŋteeru, a dam na doole fo cosaan a salma-koor akaa yaaga. Ye ta fiyuuna, o leng niwiran, yaam ta ɗeeteel nen o surga. Ndaa koy fo nuu ta nandna nand, ndigil ne refu yee ten cedo tigi refu, o kiin o cegu o niwel. Weene ndamlooxna no cula fo lakas ndefu we njikna o rimel den. Den o mat xaaliis a yoɗu, da mbug o ndef gelwaar xas adna fa nqas, too yaa fa yaaga laaw yaay den a ɓalig’u boo ɗok, yaa fa yaaga ñeeño ndeeƭu. Nen a Tugal fee foog’ina yee no ndigil a damu, a gar a jegu saax no wiin ɓaal soo Almaa we nqaw a den, a njegu saax den.

      Ñiig-a Mbiisel, koo daalandi Daan Maak we a qeƭ es
      Wo fee moofna meen nan-gilwaa too a ngid doonukirang.
      Paap es, koo yaasam nu njeg barke. Mee yaasam nu njeg barke !
      Kaa jula fo yaal baŋke fo yaal wurus fo yaal isin ke na looɠaa nen o ndoxom
      a sutaam saax, took ƥonax ke xaaɠtooguuma
      da mbind ee « Oxeeke Surga Yoo ».
      ─ Den o mat njiku o rimel den too laaw yaay den a moɠ’u ƥalig ƭok !

      Ten fa xoox um laac’ee dara o kiin. Kaa deɓ’u o ɓay um na Roog, kuu ta cooxeena a jang. Kaa soobu’u na xire, ndax yaakaar adna taskee, a walaŋteeru yaam a jeg naqad ye Almaa we ngarna Tugal, a nqawin, a njegu saax le. Tugal feene gar’ina no saax le Sedar a rimeena, a jegu lanq ke, kaa saax lakas a gar a xawin, a jegu lanq um. Seeŋoor a waag’a lay ee a ƭat um yongee teen. A waag’a lay ee xire feene refee xire um, moɠtaa no ƥonax um ta bindel ee « o surga yoo » :

      A and’a xil ee laac’iim ndabid, ndax deɓ xa ƥay es na Roog
      dam no duusu laa jiktuuma kaa sooxuuma no gut yaakaar,
      fo njis onqaa um jeƈaa no mbiij naqad es.
      Ke Roog o ndew a doon’ina took Tugal o ɓay njelem soom
      Tax’u um duufatin jom, o liir a nomtaam no njooxe ne ta goditna o joor.
      Ndiiki, ta fi nen o ndeɓandoong onqaa na fooraa a kid, yaam adna no maak a jom’andin. A jega mayu kaa andoona yee Sedar andee ke taxna Roog fo Pangool a njaɓ ta waag o jeg. Xa taxu da mbaas duɓaaɓ a ndokiid no saax le, a monj wiin ɓaal boo o torox a soƥ a den teen ? Paap es, koo yaasam nu njeg barke. Yaasam nu njeg barke,
      Nuun we yidna o sibel fo yidel, yid took in o tooñel fa naxax,
      yid I mbañteel tig fo tig, mbiisanel ke warna fo kaa wareerna
      yaam ƭool in ƥaal, ndoon teen xeeñ es leeke o mbeq soom a reeƭna,
      nu mbokit laar le yetwoogna ngiin um.

      Laac’ee tus. Reefan xeeñ um, ta tulanaa o mbeq fa jam soom a foswan’u, jam a yetwaa ngiin um nen laar. Ndiiki kaa cuqel, a ɓindikiiñel boo xeeñ um a nootu. Kaa inu, a nar o farit we neewna doole, a inu a nar o farit we njegna ndigil, moɠtaa we ndugñeena fo ndigil den, ne ta jilit’ina xeet paadole adna kuluhum. Kaltaa keene fop, fo kuu ta waagna waag o ref; fo muu a caf duɓaaɓ fo wiin ɓaal a ndakna faak oo, Sedar kaa bug da mbokatoor, a mbog.

      Koo yaasam nu njeg barke, nuun we mbaasna mbañir a noot xeeñ es.
      Nu anda yee kaam xaaritoor fo maad we na ndaabteel yiif den,
      xaariitoor fo maad we gon le soom a yoqatna.
      Nu anda yee ñimaam o rox nqeex paadoole adna fo we njegeerna calel,
      And ee ɗaaɗaam ga njeeƈ Roog a wat, nqaariit a dal
      ndeer wiin ɓaal fo fog es we na kid a pulo ke.


    7. PEŊ ƁETFOƬIKANDEER NE

      Ñiig-a-Mbiisel, foxaam boo duut o feem yaam mangasiin ke
      no mbind maak ne yoqatna o ƥor.
      Foxaam boo fecu ! Roog oo Roog o cula xe yena !
      Fecwaam, yaam a kaal ake mbaasna maag ole

      Ye I nga’na ɓil a sipel Jirool, liiñ keeke mbindel teen, kaa jaaxdand a in lool. Roog jegu, no ke Seeŋoor a bindna fop, a jega lakas kaa waag’eena sip maaga, tefee kene, yaam refee kaa mosna. Meeke, Seeŋoor oxe foxwaa yaam njula baa um ne yenna, mbind ne fiitat. Ndigil, ke feƭaruuna refee njula ne baa um, ndaa njula ne fa xoox um, moɠtaa njula naa na ɓuusaa onj no wiin, a gal’and a den. We na njikwaa, ta moɠ’u ref duɓaaɓ we, kaa njuumoogu halal, we na njalanaa den a yoq ƥay por. Ke reeƭna Senegaal a yaac’a jektir fo kaa Afrik o Ɓemb-Roog o ñamaak. Ndaa ke Caka layna waaga dimle a in I ƥaal boo nga ke Seeŋoor a neaa : « Kaa mee kaam ɗaaɗ ga a saax ɓetaa ƭak, a ƭat a wid a den o kur-kep, a ref a ƭat njelem, soo xeet ke ngenna no Ɓemb-Roog o Ñamaak ee cel, a ndef no calel, a nandtaa qorondom. Fop a anda yee calel a njega barke, ndaa calel ke ga’ma kaa yontee fud o letu, famb mal reefee den, neatiim a kim-o-njoor. Xeet ke ngenna no Ɓemb-Roog o Ñamaak owey no calel kam a piket, wene ndef poor, weeke mbaañaa lanq, tee kaa mbaaƭaa wurus fo andiim xar, waana no isin ke, soo kirand nuu refna da njilel a ƥakandel no karaal ke nen muumeen na ged. Soo xeet keene njuumaa xa coong wurus fa ƥaal fa wurus fa yeeq too a nqonaa fo nqeex. Naaga, um ga a kid a nqoolaa, a qoox ee roñoñoñoñ, a sutoor na kuy ale, xa ƥay a leeƥ, xa pud a ƥomb, a kid fa xa ton den a sadaxnuwaa Roog fa andeerna o liir. Ndax waag’aam o sux nof es, fañ o nan ke wiin weene njadwaa ?»

      Ke feƭar’ina a Seeŋoor, reeƭu yee baa um kaa fi’roogu fo duɓaaɓ weene, moɠtaa njula um a sax’u na sangara, sangara ref kaa na yaqaa o kiin, a wañaa doole xeet um. Keene doon’eena took wiin ɓaal tax’u ta fapu, a rok na polotik ndax ta waag o ɓek teen o ɓay, a suptin.

      Ke ta bugna refu cosaan um a nomtuwiid, wiin we ndaku no ɗaay den olaa faak, na arjana feene ta jangloorna too ta moocaa yaam adna fa nqas faa leng a andeerna xoox um fa caf um. Saax leeke pind weer a naagna picit, a tagid a meleƈaa, xaaliis a fangwaa, refee saax le ta bugna, saax leene reefna o jaf Niw York, Niw York feene ta xaste’na, a layin ee : « Ndaa koy jeg xa yeng xarɓaxay fa xa yeng xa ƥetaq no ped meelu ke Manhattan, – no hookoom o dadkandeer a sogaa dig nen mbaafaal -. Kaa mee xa yeng xarɓaxay fa xa yeng xa ƥetaq too gaiim a ngas, gaiim a biinj, soo tiiƭ ee dul a nqonaa took ndaw teeraas. O ɠeel no ndeɓandoong onqaa um pokkaa no ɓay nanaand sen, gaiim ƭeen leng naa na numnaa. Tus, a refangee a caf niloŋ, a caf fo ƭeen kaa andeerna onj, njegee tuñ, o leng walidkee kend um. Dara, a refangee a qeeñ a cegee o liir, a qeeñ akaa mbaaƭeerna tefee xaaliis. »

      Ten tax fat I nangilwin, nga ta dugñaa ke saax a nduɓaaɓ a ɓisiidna, a diƈanin a saax wiin ɓaal nen o rox o naq :

      ─ Sam noox ke nomtuwiid, a nqawluwaa no duf peel,
      Naak-o-maag a ndak o suufiid na biinj.
      Raaɓaam seko ne, fo juum a aareer le ɗugu’ina caang,
      Duguñ waax fee gignoogna maag ole…

      Nam a bugtu ? Nam a bugu saax le nand ? Kaa bug adna faa o kiin a duufaa ke ta soxla’na ndax ta waag o ñoow, a xawluwaa mbuufuɗag, refee yaam mbudaan fo ƭool muumeen naa ta jikookna. Kaa bug kirin ke ndakwiid, a liit a weltaa o ndaag o siir. Kam Ne leemaar ake yertikaa na mbeel alaa Simal, a ɓanja adna fa nqas fee duɓaaɓ we ndalinna ye ta layna yee : « Wiin ɓaal kaa ngimaa, ndaa ke da ngimaa refee ke da nga-aa fa kid den. A motatinwa moos ! Yaam fa xar motatinukee too xa maax axe da mbestoogna nqewi, ne coom-a-qaƭ ke nqew’itna ? Owey, njegatee ke ñoowdandoogna den, ta ref a pamb fa ƥala, fa kooraa fa goonga fo fudand no toog den. Na jamaane fee ndiiki, kaa o ceejeek a yoq kotoŋ a gooy boo nen ƈiid, a yiifaa na ndok otel alaa gooyna baa furi. Ii, a reftangaa neene koy, kaam ee a soƥangaa yee ñaal ne xaye fofee tus, nam a waagu fi boo diilukee saax le ta deƥandoongitna, a yuxmaa a pec ake ñaal ne feet a jogoliidkaa ? Kaam ee nam a waagu fi boo jokkee ngiin um ƥaal, a jiinin ta inu, a fapu ? Ye ƥonax um a njaɓeena kañ, nqaɠeenoo ta dam na sumbu, fa kafe, fa kayit ! » Yaag koy fat I nqaɠ Sedar a sosatin o ndaag xa siir, yaam oxuu andateerna me ta jofaa, a nomtu me ta inoorna :

      Soo sosatin o ndaag xa siir, qoox a mbumbaa.
      Sosatinaam kirin ke a qoor fa liit fo mbak a saxal a mbeltoogna,
      Nomtiid liim le na ñoowdandaa tuufe-duufe
      Fa caan fo sis ake na ndoxondweel,
      Nomtiid a paan xa paam fo keeleemb fo kaaf fa maalo
      Ndeer saax le pind weer a naagna picit, a tagid a meleƈaa, xaaliis a fangwaa.
      Kaam ee nomtiidaam cosaan lanq ke rimeema.


    8. PEŊ ƁETFONDADKANDEER NE

      Keene ta sumbna njambaar tigi laamtu, fit faa yoonna fo yiif. Ne adna fee ndiiki ñaaɠtaa, fop a anda yee jofee. Ke wiin a qiceel, a ndiƈaneel tig fo tig, a ƈufaa ndetaa, a njikaa njikwaa, xaaliis a ref no ñis in nen o heɗ no ñis ngeeleemb, kaa I mbar o ngeenu jiŋ, nqalaatatinin. Damlu na cosaan in, saƭik teen soom na waagkaa mucil a in.

      Kaa o kiin a fiyel ndiiki nen muumeen, no kaa xotitna no ɓemb-Roog o ñamaak bo no ɓemb-Roog o janoon, a xot batand, a gatit mudand. Kaa xa ƥiy Aadama fa Awa laxaaɓtel a yuxum a pagatar, ndoon teen kebil a bug o ndiƈel mbaambir in, I sereel tig fo tig, bo na ƭaap o koor a dolnirik fo koor, o tew a dolnirik fo tew. A lee I pareafulee. Kaaga tekit ee in we mbaajaa. Kaa tekit ee bes xan I pare, njaɓ kebil neene yee fiq nen o hiiƈ na peep, a rondandoox na cosaan in, o koor a dolnirik fo koor, o tew a dolnirik fo tew. O ngim taxkee o kiin a daɗ, yaam o tew oxe na dolnirkaa fo tew mbaat o koor oxe na dolnirkaa fo koor o kurus um mbaat sapleet um a deegukaa, a lal a in ee I moɠiran o njul’aa, I moɠiran o ndetaa jangu. Cosaan in fo yar faa faak soom waagu mucil teen o kiin.

      I ndoonangaan no ngim, ndax I mbaagaan o ñak o njaɓ ? Kaa jolna kaaga, fat I and ee xan a ɗom tigi, yaam in ndefu we soxla’na xaaliis, moɠtaa xaaliis no duɓaaɓ. In soxlau ndoofel o ɓay baa tax no kuu refna, I mbanteer jom in fo fayda in, mbanteer ke cosaan in a jaɓ’ina fo ke ta jaɓ’eerna, soom yaam ciba baŋke ke na mbangwaa.

      Sedar a buga « sosatin o ndaag xa siir, qoox a mbumbaa, a sosatin kirin ke a qoor fa liit fo mbak a saxal a mbeltoogna, a nomtiid liim le na ñoowdandaa tuufe-duufe, Fa caan fo sis ake na ndoxondweel, a nomtiid a paan xa paam fo keeleemb fo kaaf fa maalo ndeer saax le pind weer a naagna picit, a tagid a meleƈaa, xaaliis a fangwaa, a nomtiid cosaan lanq ke [I] ndimeema. »

      Ten taxu a soxla-a o and ole no maak waa yaaga, a soxla njambaar den :

      Ñiig-a-Mbiisel, koo nani a qeƭ es.
      Ciaam yiif no yaal-o-and waa Tumbuktu
      Ciaam xeeñ le Soni Aali , o ƥiy a yaraw Njogoy
      ─ Soxla-aanum no mayin ole inuna, a suugaa a saax.
      Koo faptaam o and mbind Keeta , sanqtaam njambaar no Kelwaar,
      Doole cedo fod na xa pamb es nen maŋkaane, fit es a fapoor yasi,
      Um saɗ o geenu farit xeet es no ŋaaloor ne faambreena,
      A hebwangaa sax um ref teen bo na poroɓla fa kanu.

      Ke ta bugna refu xeet feene jeg a xoox um. Kaa koy adwan saax, layanan tig meɗu yoo. Ten taxu Sedar a ret boo taa, a supit. O naaga layanaa o kiin, ke layoona waaga ñak o ref ke ta bugna mbaa ke ta bug’ina lay. Wooree. Ke moɠna woor refu ref o tuleer no kiin oxe, ɓis ke andoona yee ten fa xoox um doxnitun. Moɠtaa ta bug o geek o mbeq o eetaand xeet feene no xeeñ um :

      Koo geeki kam xeeñ es leeke jegna xoox um o mbeq o eetaand xeet feene.
      Fi-i um refanong o Yaal Ɗelem : Ha-aa sax, fiaam o Tuleer um.<.I>


    9. PEŊ ƁETFONAHKANDEER NE

      A gara Senegaal, a ga ne saax le ñaaɠtaa, a ga ne wiin we ñaatitna. A ga-a yee cosaan fee xe soogaa, wiin a mbalakaana yaam njula, a mbalakaana yaam xaaliis, xa siir axe sooɠtaa, ne maat ke sooɠitna. A ga-a yee adna fa nqas na ɓeedaa, a poku a yuxum a pagatar akaa mbi’keerna dara lakas refangee a ngaliand wiin. Ke yoqna refu ta ñoxorkel, saax um a ɓoxotel a xoox um, a inu a fapoor jom, a sax no ke ta reeƭna.

      Ke yoqna refu ta ret a asook, a naag cook a nomtu no xulanq ndeƥandoong um, bo ta helko fo nomtuwaa Tugal. Xan a diilu faw saax le ta rimeena. Ndaa waagee ñak o ret. Kaa koy jaf leeke, retatee a jangik. Kaa inwan saax um, a inwan saax no wiin ɓaal, a refik o tuleer um ndeer wiin yeeq we njegu’ina lanq ke :

      Paap es, koo sam nu njeg barke,
      nuun we mbarke’na o ƥeenqe ruux’ina a koƥ !
      Kaam bug o dak o ga xulanq fee far’ina na ñamaak
      Maaga ŋasoogma fo jigeen es da mos boo nen a nuukuur,
      kafaa fo we fogtuuma faap, da ndef xa ƥiy Jogoy.
      Kaam bug a dak o wondu ɗaan no njong ne wondwooguuma
      Ye um refaa o ndeɓandoong
      Dak o ñim xa pay xa ƥaal axe moosoogaxama boo ƭaan a gifaam,
      Ga ya es a muuɠwaa, muuɠax ne mos boo nen o njek o ndan.

      O feet a teel nduleer a inaam,
      um jagin Tugal, ref no diilwaa saax le rimeema.

en_USEnglish