-
- KAN 1940 – A ADBULAAY LI
Meeke, Lewopool oxe bindanaa a Abdulaay Li, a layan ne Tugal a ñoowtaa ndiiki, saax leene reeƭna saax biiñ fo ñoow o felu, Almaa we ngar a ndoonin o ɓay njelem boo gulook a njaɓnook o mbiñ o lakas, soldaar we ndeeƭna a salma koor a ñoxorataa a ndeer den yaam o mego, a siiknooraa no caxaan nen xa ƥox axaa na qicraa o hiiƈ :
Ye kid a njaɓraa a und a petu gaaka saq ole sipan’eena mbe,
Ke looɠoogna feñaxu, tuñ piɗ taxar a maas ɠam
Gulook a njaɓnook no peel o Ɓemb-Roog o ñamaak,
ndeer xa kus axaa maadna yegaa yilmaan.
Kaa o faɗax a xaañ kam saax le and’eerna dara refangee biiñ fa kim,
A faar xa laaw nen o rik-took no kaa xotitna no Batand bo no Mudand.
Ndiiki saax le xey, a naaq fo taxar a ngaakel,
a semb a ƭak a ndeerin a nqooñaa, naqad fo nqeex a sax a paɠ.
Kaa refat saax maak laa barbar neegu ndeerna,
mitarayet nahik a ƥiiklin a ñosombilan.
Soo a salma-koor ake sadaxnuwataa xa mego
A eetatiraa xa kiiƈ fa xa pox, xa andad a taxaa da siiknoor.
Ndaa koy bo ndiik mbeectee muuɠax, bo ndiik njambaar oxe fa den.
Soo a kid a njaɓraa, a fi nen huƭat fo-oy laa yeng ole sutoorkaa.
Da ndef no yetwaa xa ƭooɠ xa yeeq, xa ƭooɠ wiil ran,
xa ƭooɠ xa tuɓaaɓ axaa na ƭaanaa, a mbirkilwaa
yaam o misiir fa kaso ngal’and a den nen ƥaal fo keɗeñ.
- A POOM
A poom aleene refu soldaar ɓaal we Almaa we mbar’ina. I layaan no Ndokand naa : xire fo ke ta bonna bon fop oo kaa jeg a ƭat. O naaga bufraa fo kiin na xire, waagaano dib japil mbaat o feelin a kanu. O retangaa koy boo hupin doole, ta boxot a xoox um, a refat pirisoñe, jegatiro sañsañ wartin naa feltoonga. Keene koy a ƭat no Almaa we yong’ee teen, yaam coxod fo bug o rabdinu took den kaa xew’ina na Xire fa eetaand adna.
Cool ke wey filiñ kam a ƭat mbaƭ,
kam a ƭat o njakad
A ndef nitaal Roog ƥaal kaa muureena perkaal wurus,
Den Senegaale we ndam’eena, a mboomel no kaa leng a andeerna,
a mbondnel no lanq ke Tugal.
- REW WE TUGAL
Naa adna moofu, ƭomu garangaa o tew na moɠaa jeg o koor yirmande. Meeke, Seeŋoor oxe tagasaa rew we Tugal yaam den ndetoogu a ƭeetkaa den, weeke ndet baa and ee soldaar weene njegee o pog o leng Faraas da mbindaa den xa leetar axaa da yaalooraa. Mbetanduyo a Ema Payelwiil, emfirmiyeer fee.
Rew we Tugal, roog we Tugal
Ciaamoo, um tagas a nuun,
jiin es a fel o jaf a pi nuun.
Andaam ee a ñoxolea, a cuune, ndaa ngela ba nu nqebdin
Ne nu nqebditeerna fo sis fo mbiɗel ke na ngataa
no ɓay no xooxoox we na sibdeel !
Nen taxar saax nuun, kaa nu ngeenu jiŋ ndeer a kanu
fa xa bomb axaa na mbuɗɗaa
Ndef ngeƈnuwand no njeeƈ naqad fo mbiraam,
Ndef yaakaar no we ñakna yaakaar,
ndaland xa laaw ye diid a naagna jasyaak.
Nuun ndeeƭu a toodook fa pagal no njeeƈ
o nqool o Firax, ndef o ñuxur a Siik Tugal.
Xa leetar nuun a yaalooroogu na kaso,
xa ƭelem axe lewet, a mok boo nen hand,
A yelef nen a nafir mbaat o ndaag a bax-waxin no nqool Seƥer.
Nu mbañan’ee den dara, ndet boo siiknoor fa Moon
Siiknoor ne moɠ o bon o filoor.
Nuun soom taxoogu a tagid den a let,
lak den fa ñoxoleu xool a nuun boo nen fo daag.
- UM SIMAT A MBAY JOOB
O kiin saax um oxaa ta moɠ’ina matir, ta ref oxaa fi’ina jaloore fa maak, a fos jom um ke ta gali’ina fop oo, a fañ o roxodu took gend um o ƭomel, a jam o hiɓ ngang um ndax den fa qooq den moɠkee toroxoyo :
Joob ! Wo fee andeerna o njaangooƈ of, a yiif of a naax coosaan no wiin ɓaal
Wo fee gawul a mboqwankeerna a tama, a mbel a pi no daan of,
Wo fee wareerna o ndol-o-mbuuɠ soo xa bomb a ngar a uupong
Joob ! Wo fee refeerna kapiteen, ɠufniro o roplaan, ŋaayiro pis ta dañaa
fogiro sax no we na njalaa, ndax ref o soldaar kalaas ƭikandeer
no Faan Nahkandeer le no Tiraayeer Senegaale ke,
Jooɓ ! kaam bug o feeñil jom le fofan’oona Tugal.Xan roog waa Ganjool a tagasong, a mboxantong xa ƥay wurus
Pay kaa suupteena na banj o Ɓemb-Roog o ñamaak a ƭaapel na caf of.
Xan a njokong, a kim ake moɠ o mos caq no cok lingeer,
A moɠ o nqen manto no maad !
Xan a simat miing of, xa ñuxur axe mbokatoor fo bumb o maag,
Da ngimanong ee:
« Koo Siiknoor fo kaa hupna jaaniiw
Siiknoor fo ka moɠna bon a kanu fa xa toplaan axe
xa nombo mbaaganeerna tig
« Koo siiknoor fo nqeex, bufir fo cogoñ fo sibel no paɗ.
« A salma-koor ! kaa gawul a ndakong a suur, saañiit a ndakong a suur
O ɓaat o lorax of yaam jom a fañtong o ɠuf xaɠ yoon of, hod a den.
«Jomb’aa roxodu na kand no we moɠoogna loru yaa o leng a bojuna,
fañ o yungand a den yaam kirand nuu refna o leng na den a yen xire;
kirand nuu refna mukit den a moɠ o nuk yaam a jeg a kid no xaa da nga’kateerna;
kirand nuu refna a kid den a moɠ o niɓaan
yaam beenuur a cooɠ no leng na den a ñuf. »
Joob koo jook-a-njal ! No kaa xotitna Gaaɓu boo Waalo,
no kaa xotitna o Ngalam bo na jiwaam faa,
xan roog we kañang a yoon fa kooraa, nqeñ fa yag-ee-yag a ndoxondu gon of.
Joob ! simaam gon of, simat jom of.
- DANGAND
Mene, o torox Seeŋoor fa xoox um na ne-eel. Ye ta retna boo a kooc um a yen na ngas, a wiƈaqilwa a ya um, yaam a bindiidel ee oxe maakaa me ta refna. Ta ref kaa feƭaruuna, a wiicin lool, yaam waagee fi dara. Oxe na kaso me ta refna, a ref o soldaar oxaa jegateerna ƥonax.
Yaa, kaam bindiidel ee wiil of le xe suptuwaa nen daaƭ no sutwand ndiig
Too um war’u ref kañoor of fo ngeƈnuwand of no mudand njeeƈ o ñoow,
Waag o daar no njooxe boo nuu hiid a nandna tap a may baa ndaaxel.
Mi yoo, mi Kor Sanu ! ….…. Refatiim a ref foksineer faa kebil um a reefeel,
Neatiim o siriin oxaa xa taalbe ƥunaa fa lay um.
Kaa Tugal a feñaxaam nen o qiixire fo bomb o fuɗɗu,
Xeeñ es ee rip, a moɠ o mok cer es no ndeƥandoong ye um ɠufaa rok a koƥ
Waxtu a inax no xon-faaf soom a taxoogu um gat no mbind.
Yaa, mi o mat war’u ref a toodook of, nomtong o ɗaay ndeƥandoong
Ndaa ga-aano ! O ƥiy onqaa ñaatna soom refum
A tax o ƭaan a ɓoowaxam, um firkilu boo xa laf es a ƭomaa.
Mexey nandtaa o nqeq o betandwu ƭeen, saa naag ciic a lool.
No yeng oleeke a kid of a mbaagna sis took es, koo ɓopaam,
Dak o naxanaam, um reef a ƭat alaa waagna tax yiif a gulum !
Yaa, refiim dara, refangee o soldaar oxaa tiitar um a huyteena,
ta ñaamneel yablir pis.
Yaag koy ngela wetandaam tiitar o kurcala es !
- UM BIND OXAA ƁEKEENA KASO
Ngom, mbir ne Caane, o soldaar oxaa ɓekeena kaso yoo, a ref o seereer nen a Seeŋoor. A jega kaa I mbarna nqooland meeke. Ye Seeŋoor a dameena, kom o kiin o cangu reeƭu, a jega calel biro kaa ta doxin’eena, a kesel boo o ɗeetangaan, no palakaand ke, ne ta dalnit’eena tane’u ne soldaar lakas we ƥek’eena kaso ndalnit’eena.
Ngom, mbir ne Caane !
Mi na simnang, mi fee kentand of oxe fogtoona xeeñ.
Mi na simnang simin jam soom, ta xool boo nen mbuyukuun ne yooruna
barbar kaa coxod fo ñak-xoox a sipna, simnang no gon of, tagasaa ngiin of.
Ngela simnanaam a Tamsiir Dargi Njaay fee na ñoowtaa a safe
ɗelem le fel, qol ke mbaane,
Simnanaam a Samba Juma, fee ñuxur ole nandtaa ƈulfaand
A tagid um a saq ndanq o sep um fa Roog.
Simnanaam itam a Ñaawuuc Mbooj, fa Koli Ngom fee pog faap of,
Simnanaam fop we andoona yee xa ƥay den kaa yungat boo nen o par o leeƥu
Too a mbogaa o roon yaa cuax a mbadna…… Koo nqeƈandaamoo, um moof, raƭu fa nuun,
I ndak o mbog o roon, xa ƥay in a ngomraa yaa seek a saltirna,
I Njaƥatiraa a seereer nen o gut, Dargi las a in xa peƭit nen xa ƥek guru
da magin boo nen daɓ Afrik.
Ndaa no yeng ole xaye, o kiigim oxum o ñuxur um a inkaa Pangool
Da ngar a ndeer a in ?
An na naxankaa in, tig a koƥ a matiid ?
Kaam ee an na kafkaa yaakaar, a doxnin xa qoor axe ?
- O QIIXIRE ƤAAL OXAA GAAÑUNA
Refee yee duɓaaɓ fop ngod’u wiin ɓaal. Ha-aa, ndeer soldaar we, a jega waa andoona yee nga’ee njektir leng ndeer duɓaaɓ fo wiin ɓaal. Oxeeke gaañuna, duɓaaɓ ngadwun, a topatwan ne da topatoortaa o soldaar oxuu gaañuna, ta ref o tuɓaaɓ mbaat o kiin o ƥaal. Ten tax fo kuu tige ɗomna ɗom oo, refee yee kaa ranig rek, mbaat ta yaxig soom.
O qiixire xe yoora kuul mbulo ne ɓalga,
Cer um a meɗ dis ɗuga ƥay ale !
O qiixire xe a kand no duɓaaɓ a ngaduna ɓalga,
Fo-oy um a yaxig coy ndeer a kand ake na nandtaa perkaal !
O qiixire xe yelef bo yooraa kuul ne xoolna boo nen weer,
cer um a yelefat yaam fo-oy um a yuur baa fag.
Nga’yo ne ƈulfaand o laaw um a yelefitna took a kand a ƭak !
- XIIXIRE AMERIKE BAAL WE
Xiixire Amerike ɓaal we ƥisiida mayu no soldaar ɓaal lakas we. Kaa Amerik a ref saax le moɠna jeg doole na adna, yaam o ten, a Saax-a-nduɓaaɓ a jegatin a xoox um, too no soldaar weene Amerik a inna ta jeg wiin ɓaal, o kiin o ƥaal a ref oxe yafeena, a neewandel, a soƥangaa sax ee kaa sadaxit cer um nen o losti ndax adna muc. Mbaambir soldaar weene, Sedar a wetandwa Afrik fee na cufand ake, Afrik feene xood’ina bo, a ref na cosaan um too o sibel o leng mbaat o yafel o leng reefiran :
Anddiim a nuun faw yoora toki ke yuɗnuna boo nen kaso.
Koo anddiim a nuun yoora njaxal onqe nu mbi’ina o maxanda,
neatiim o xoynax pis celem nuun ke na yeraa too ñaamkee.
Kaa tiitar ñiig a xewi, o ñoxole pataakiin mberaandoong adna dal.
Anddiim faw a tagid nuun ake ngiɓuna
Boo yeen duqum o ɓay nuun, ta ɓuuɓ yem, mee : « Afrika !»
Soo cal ke mooc’ina nomtuwiid, um andid o ñuxur ole yaaga
Fo bumb a ƈufnand o maag Kongo.
Fog es, kaa andiim ndax nuun suugu katedaraal ke Tugal a nqaaɠtoogna,
ndef o rik-took ole Roog a fudinna took Sodoom fa Gomoor.
Ha-aa, nuun ndefu duleer yirmande um, ndef nqeñ a Sarandam.
Kaa nu ƥisiid a sarandam jam fo yakaar ne cungoogeena
Ndeer we andoona yee kaa mbeec’atu cal
boo a naaga njeemaa muuɠax ta nandtaa ngeeñ,
Ndeer we andoona yee and’atee dara refangee xa kooniit fo tuñ fo-oy.
Soo o yeng den a lewetat boo nen fo sis, piɗ a nomtuwiid no cooxe
O tiim jam fa ƥor a muur saax le.
Kaa nu ƥisiid a den seeñaar, wiin a ndefat no njoktoor jam
fa xa ƈeel fa xa pox, kuul ne xa toplaan fiɗel a mbidoogna ee yereŋ
o ɗaay a maadwaa kam ped, xa caaƈ a ŋasaa a poku yaakaar
Goor a ndend fo masiin a mbecaa, a kim ake mbet a den.
Xa caaƈ xa tew owe njangkaa, a kid ake piɗ a siaak
Roog we kang den a maakaa, moxolaare ndef no ndaag, a yelef.
- CAAROY
O njakad onqe xewna Senegaal, a xewit no kan naa Caaroy ye Tiraayeer ke mucna a ngatna, a laacaa a cooxel ke da ndeg’eena, saa soorel a kanu fa xa piloor.
Wiin ɓaal we mbegeena, kaam ee nuun we Tugal a wegna
Ndax kaa Tugal refatee Tugal ?
Ndax kaa o pañ um a mup a kid um ?
Ndax kaa o nay fo kañaan yaal toole ngum xa ƥay um ?
Ndax kaa fo-oy nuun ɓogdee saax leene ñofna
baa weecit me ta dakna faak ?
Layaamoo ! Ndax kaa fo-oy nuun fokatooree fo po-oy martiir um ?
Ndax kaa a mboy nuun a ɗagkeel a doxnel o tas yaakaar ?
Po-oy, ey fo-oy no fog es le taxna um sambir fo ƭaan !
O njaajaan fa nqon nuun gartu onj le um sumbaa,
Naqad ee fiq, a xox na peep es nen o hiiƈ.
Woy ! Cini yaal o yeng, nuun we nankeerna nu nga’kee,
Koo ƭofityo nan o ñuxur es ole loolna baa xon
Yaam fo-oy no fog es ee bacit, a muur lanq nen tooroog !
Soo xeeñ es a foygu, a falalwaa ƈufig mbadiidkeer.Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere
Kaam ee fo-oy nuun fi’kaand forand !
Ten o mat na soorkaa yaakaar in ne na looɠkaa no kirand-ngoor,
A ref o pasin mberaandoong ngiin ne adinna o and fo jom.Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere.
Nuun ndefu seede Afrik fee waageerna sooɠ
ndef seede adna fa nqas fee na sulitkaa o feet.Fog es we mboomeena, koo mbadatinuyo, o ñuxur es a yeeɓ a nuun
O ñuxur es ole fuuxna, yaakaar soom a raagwan.A jega kaa I mbarna nqooland. A cangtax akeene I mbokatna no poñ 3.10, ndeepatirtee neen no safe le. Ndeepatir ne I njilna meeke, kaa I ndoonin rek na tap ale I ndapatinna den ndax ta moɠ o yooɓ no we sogna liiraa Seeŋoor na seereer, moɠtaa we andoona yee alfabetisaasioŋ rek a mbiyu. Weene, a jega maa da ,guutatirna fo we ndetna boo iniwersite, ndaa koy baa njaaxid yaam ne ta xoolitkaa den na seereer xan a waag o fod fo ne me we ndetna boo iniwersite a mbodna. Keene taxu kuu andoona yee kaa jof na saax a nduɓaaɓ mbaat ta laamit o and a cang a tuɓaaɓ, mbaat o and o yaaju, I yoonandaan fo not yoora paas ne. Ye I nqoolandna keene, I mbara lay ee ndeepatir ne Seeŋoor a jilna, a fiyin refee tig ƥor, kaa ta yuuɓna yoo :
- A cangtax ake mbofna o ñak yaakaar, a mbirit naqad no soldaar ɓaal kam Tugal owe nqotta na « Kan 1940 – O Kelwaar oxe » fee ta bindanna a Deegol boo na « Um bind oxaa ɓekeena kaso ».
- Ye weene mbaafna, a doona a cangtax ale ne-eena « A kim a Sarandam », ta ɓoxotin «O ndoog o ƥaal o faaɗ o yeeq ». Xan I ndok na cangtax aleene taa lanq, ndaa I mbaaga lay ee, ne sarandam a lambnittaa ndiig, ndiig a ɓisiid o neq, fop a looɠatinaa, a neq a mos, a kim aleeke kaa fi nen a teƥ alaa na taxkaa yaakaar a fiɗatin.
- Yaakaar neene looɠna oxe fiɗa na cangtax a ƭak ake ndoonuna: ye qiixire ƥaal oxe gaañuna, soldaar duɓaaɓ gend um ngadwun, ta tekit ee adna fa nqas oxe wooñaa kuul Roog, adna fa nqas faa njektir a jegkateerna. Ke doonuna teen refu Amerike ɓaal we mbudwiidna, a ndef wiin arme ne moɠna jeg doole na adna, a ƥisiid ndeer duɓaaɓ o jegatin a xoox of, fo muuɠax fo ɗaay o ñoow. No keene, Caaroy fee na doonukaa a fi nen a betand : Fat Tugal a waas caaxaan, a ɓek yiif um na adna, a fodand wiin we ƥaxna po-oy den ndax ten fa xoox um ta jeg a xoox, ten fa xoox um fee hup’eena doole, a feñaxel, wiin ɓaal a inu, a mbapoox, a ndend fa xa ƥeem ndax o pañ oxe xawel boo nep, a sutel saax le.
- Ndax keene fop a waag o jeg, a baasan a wara ɓood ndeer wiin ɓaal fo wiin yeeq. A baasan aleene, refee rek ee Sedar kaa garkaa, a layee mosee xew. Ten tax ta reefandin no fasoŋ komfiise ne na fiyeel na jangu katolik. Meene, ndax o waasanel, xan o ne ke fiyoona fop, ta ref nen koo fiyatinan. A piooƭ a cegu doole yoo, yaam xan o waag o lay fop ke feloonga. I anda yee a cangtax aleene, ke ta bindanuuna a xaariit um fop oo, refee a pind akaa na tagasaa o kiin, ndax ndigil ñexetu. Ndaa xan I ndak o nomtuwiid teen.